Συχνά ακούμε πως τέχνη και πολιτισμός είναι ένα είδος ψυχαγωγίας, ένας τρόπος αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Η αλήθεια είναι πως τόσο η τέχνη όσο και ο πολιτισμός μπορεί να σχετίζονται με την ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο, αλλά το περιεχόμενό τους δεν είναι καθόλου κάτι τέτοιο.
Τόσο η τέχνη όσο και ο πολιτισμός συνδέονται άμεσα με την κοινωνική συνείδηση του ανθρώπου. Αν θέλουμε λοιπόν να κατανοήσουμε τη φύση, τη λειτουργία και τη σημασία που έχουν για τη ζωή μας, θα πρέπει να αναφερθούμε στη σχέση τους με τη συνείδησή μας.
Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις τόσο για την προέλευση όσο και για τη λειτουργία της τέχνης και του πολιτισμού. Αυτό οφείλεται στις διαμετρικά αντίθετες φιλοσοφικές αντιλήψεις που υπάρχουν, πίσω από τις οποίες κρύβονται τα διαφορετικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων. Επομένως εκεί οφείλεται ο διαφορετικός τρόπος θεώρησης αυτών των εννοιών.
Τέχνη, πολιτισμός και κοινωνική συνείδηση
Η προέλευση της τέχνης ανάγεται στη λίθινη εποχή. Οι μύθοι, οι χοροί, τα τραγούδια, οι απεικονίσεις μέσα σε σπήλαια είναι οι πρώτες πρωτόγονες μορφές καλλιτεχνικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Λειτούργησαν σαν παράγοντες εξανθρωπισμού, σαν μέσα κοινωνικής διαπαιδαγώγησης και σαν παράγοντες συγκινησιακής και διανοητικής ανάπτυξης του ανθρώπου.
Σε σπήλαια σε πολλές περιοχές της γης έχουν ανακαλυφθεί σχέδια, ζωγραφιές και χαρακτικά σε βράχους απίστευτης ομορφιάς και καλλιτεχνικής δεξιότητας ηλικίας 10.000-30.000 ετών. Η επιστημονική μελέτη των ευρημάτων πιστοποιεί ότι τέχνη διαμορφώθηκε ταυτόχρονα με την συνείδηση του ανθρώπου, αποτελεί τμήμα της κοινωνικής συνείδησης και λειτουργεί σαν σημαντικό μέσο πνευματικής επικοινωνίας, σαν στοιχείο του πολιτισμού της ανθρωπότητας.
Ο πολιτισμός είναι κι αυτός μια δυναμική έννοια, με ευρύτερο περιεχόμενο από την τέχνη και εκφράζει τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου, την απομάκρυνσή του από τη ζωώδη κατάσταση.. Όταν μιλάμε δηλαδή για πολιτισμό μιλάμε πρώτα απ΄ όλα για ένα τρόπο ζωής, για μία συνεχώς αναπτυσσόμενη στάση του ανθρώπου απέναντι στη ζωή.
Γενικά η τέχνη δεν αρκείται στο να αντιγράφει τη ζωή αλλά αναπαράγει το βαθύτερο χαρακτήρα της. Είναι δύσκολο να βρεθεί ένα έργο τέχνης τελείως άσχετο με την πραγματική ζωή, κι αυτό ισχύει διαχρονικά για όλα τα έργα και για όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα. Πάνω σ΄ αυτή την επιστημονική βάση θα μπορέσουμε να καταλάβουμε το ρόλο που παίζει η τέχνη και ο πολιτισμός στη ζωή του ανθρώπου και το λόγο για τον οποίο η άρχουσα τάξη και ειδικότερα τα κέντρα του Ψυχολογικού Πολέμου δείχνουν τόσο μεγάλο ενδιαφέρον γι αυτήν.
Η πορεία της τέχνης και του πολιτισμού
Από την προϊστορική εποχή μέχρι σήμερα η τέχνη και ο πολιτισμός εμπλουτίστηκαν με ποικίλες δραστηριότητες, όπως η γλυπτική, η μουσική, η λογοτεχνία, το θέατρο, ο κινηματογράφος, που επιδρούν στο συναίσθημα και στη συνείδηση του ανθρώπου. Οι διάφορες κοινωνικές τάξεις έπαιζαν διαφορετικό ρόλο τόσο στην ανάπτυξη όσο και στην εκμετάλλευσή τους.
Στην αρχαιότητα ο άνθρωπος έκανε ένα τεράστιο άλμα στην ανάπτυξη των τεχνών. Είκοσι αιώνες μετά, δηλαδή από το 14ο αιώνα οι άρχουσες τάξεις της Ευρώπης χρηματοδοτούσαν εκείνες τις μορφές τέχνης, που εξυπηρετούσαν τους σκοπούς τους. Το 18ο αιώνα η αστική τάξη κερδίζοντας την εξουσία κληρονόμησε και την κουλτούρα της αριστοκρατίας, που ανέτρεψε. Τα προοδευτικά χαρακτηριστικά που έδωσε σ΄ αυτή την κληρονομιά της αντανακλούσαν τον προοδευτικό χαρακτήρα που είχε τότε η αντικατάσταση του φεουδαρχικού συστήματος με το καπιταλιστικό. Η αναπόφευκτη όμως εξέλιξη της αστικής τάξης σε αντιδραστική κατεύθυνση είχε την αντανάκλασή της στην τέχνη και τον πολιτισμό.
Η τεχνολογική πρόοδος του 20ου αιώνα έφερε την τέχνη και τον πολιτισμό πιο κοντά στο λαό. Η αστική τάξη, με την εμπορευματοποίηση της τέχνης και του πολιτισμού, μετέτρεψε εκατομμύρια ανθρώπων σε καταναλωτές τοξικών πνευματικών προϊόντων που επιδρούν στην ανάπτυξη της συνείδησης, την καθυστερούν και τη δηλητηριάζουν. Σημαντικό ρόλο σ’ αυτό έπαιξε η ανάπτυξη των ΜΜΕ, που ελέγχονται από την άρχουσα τάξη. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η πλειοψηφία των ανθρώπων να θεωρεί τέχνη και πολιτισμό ότι σερβίρουν τα ΜΜΕ.
Η λογοτεχνία στην εποχή μας έχει δηλητηριαστεί από τα “εύπεπτα” αναγνώσματα, τα εικονογραφημένα περιοδικά, τα παιχνίδια και τα κινούμενα σχέδια που διδάσκουν τη βία, την κούφια κοσμοπολίτικη ζωή, την ανηθικότητα της αστικής τάξης και την κουτοπονηριά του μικροαστισμού. Κάνουν το μυαλό να λειτουργεί αρρωστημένα και τεμπέλικα χωρίς να καταναλώνει την ελάχιστη φαιά ουσία. Ένας ποπ σταρ, ή ένας ήρωας των κόμικς δεν απαιτεί ιδιαίτερη σκέψη, είναι προσιτός ακόμη και στα νήπια. Είναι εύπεπτος, γεμάτος αρνητικά μηνύματα τόσο για τα παιδιά όσο και για τους μεγάλους.
Στην αντιπέρα όχθη, μυθιστορήματα, ποιήματα, θεατρικά έργα μεγάλων δημιουργών, όπως ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπρεχτ, ο Ρίτσος, ο Νερούδα είναι σκαλοπάτια πάνω στα οποία πατά η ανθρωπότητα για να ανέβει πιο ψηλά. Αντανακλούν τον αγώνα για την κατανόηση της ζωής, για την ολοκλήρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Απεικονίζουν τις κοινωνικές σχέσεις και εκφράζουν την ελπίδα των καταπιεσμένων κοινωνικών τάξεων για μια καλύτερη ζωή. Αποτελούν ένα τρόπο εκλαΐκευσης της φιλοσοφίας, μία έντεχνη διδασκαλία των ταξικών αντιλήψεων. Ο άνθρωπος προβάλλεται με τον περίπλοκο γεμάτο αντιφάσεις ψυχισμό του, σφυρηλατεί μόνος του τις κοινωνικές αξίες, διαμορφώνει το μέλλον του.
Οι εικαστικές τέχνες είναι κι αυτές ένα μέσο μετάδοσης συστήματος ανθρώπινων αξιών. Ενώ δεν έχουν σαν αντικείμενο την ευχαρίστηση, έχουν τη δύναμη να προκαλέσουν υψηλή αισθητική απόλαυση και αποτελούν έναυσμα για σκέψη. Τα έργα του Βαν Γκογκ, του Γκόγια, του Ρέπιν, της Μούχινα, του Α. Τάσσου και πολλών άλλων καλλιτεχνών βάζουν το μυαλό να σκεφτεί, ανεβάζουν τον άνθρωπο ένα σκαλοπάτι. Τα έργα τους είναι εργαλεία με σημαντικό κοινωνικό περιεχόμενο που βοηθούν στη θετική διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης και οδηγούν στην επαναστατική εξέλιξη της κοινωνίας.
Μονοπωλιακά συμφέροντα στην τέχνη και τον πολιτισμό
Θεωρητικοί της τέχνης υποστηρίζουν την αυτοτέλεια της τέχνης. Θεωρούν ότι η τέχνη πρέπει να υπάρχει μόνο για την τέχνη. Πίσω από την αντίληψη “η τέχνη για την τέχνη” κρύβεται η πεμπτουσία του καπιταλισμού, που έχει σαν βάση την εμπορική αξία του έργου. Το τι θα παραχθεί βασίζεται στο τι θα πουληθεί. Επιτυχία σημαίνει γι αυτούς best seller. Αυτή η αντίληψη αντανακλά το εγώ του καλλιτέχνη και μεταφράζεται σε τέχνη για το χρήμα.
Συγγραφείς και εκδότες με αυτή την αντίληψη στηρίζουν την παραγωγή τους στην όσφρηση. Οσφραίνονται τις προτιμήσεις και τον τρόπο σκέψης του καταναλωτή και στη συνέχεια παράγουν και προωθούν τα εμπορεύματά τους. Το σύγχρονο μυθιστόρημα ανταποκρίνεται στο μαζικό γούστο, ο ζωγραφικός πίνακας προορίζεται για διακόσμηση και κρίνεται από την εμπορική του αξία. Όλα αυτά λειτουργούν συγκινησιακά χωρίς σύνθετες σκέψεις και αυτό είναι υπεραρκετό τόσο για την αποκόμιση κέρδους όσο και για την απομάκρυνση εκατοντάδων εκατομμυρίων αναγνωστών από τη γόνιμη σκέψη. Διαμορφώνουν τα γούστα και δημιουργούν ανάγκες, που ανταποκρίνονται στα συμφέροντα των μονοπωλίων.
Ένας άλλος μηχανισμός διαμόρφωσης των προτιμήσεων των καταναλωτών είναι η διαφήμιση, που εκμεταλλεύεται τις καλές τέχνες και χρησιμοποιεί άριστα την πρόοδο της ψηφιακής τεχνολογίας. Η βιομηχανία της διαφήμισης εφαρμόζει τις ανώτερες τεχνικές παραγωγής έγχρωμης φωτογραφίας και κινούμενης εικόνας. Κρατικοί και ιδιωτικοί οργανισμοί απονέμουν ετήσια βραβεία για τις καλύτερες διαφημίσεις, που χαρακτηρίζονται καλλιτεχνικά αριστουργήματα. Το περιεχόμενο της διαφήμισης είναι η δημιουργία νέων αναγκών στον άνθρωπο. Έχει στόχο την προώθηση των πωλήσεων κάθε λογής εμπορευμάτων, τα οποία ο καταναλωτής θεωρεί πως είναι αναγκαία για τη ζωή του και αν δεν τα αγοράσει αποκτά το αίσθημα της στέρησης και της μειονεκτικότητας απέναντι στους άλλους. Ο καταναλωτής μ΄ αυτό τον τρόπο εμπεδώνει τη μετριότητά του και συχνά οδηγείται στην αποβλάκωση.
Πίσω από όλα αυτά βρίσκεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το μονοπωλιακό κέρδος. Τα Ευρωπαϊκά μονοπώλια, που αντιμετωπίζουν διαρκώς την απειλή των Αμερικάνικων, από τη μια μεριά τα ανταγωνίζονται και από την άλλη τα μιμούνται.
Η Ε.Ε. έχει διανύσει διαφορετική πορεία από τις ΗΠΑ. Παρ’ όλα αυτά δεν εκπροσωπεί κάποια ουσιαστικά διαφορετική στάση από αυτή των ΗΠΑ απέναντι στη ζωή. Στοχεύει κι αυτή στη στήριξη της καπιταλιστικής αγοράς των πολιτιστικών εμπορευμάτων, που έχουν την ίδια βάση και τους ίδιους στόχους με αυτή των ΗΠΑ. Χρηματοδοτεί προγράμματα και εκδηλώσεις που εμπορευματοποιούν και υποβαθμίζουν τον πολιτισμό και αποσκοπούν μαζί με τα αμερικανικά στην καπιταλιστική “παγκοσμιοποίηση”. Κινούνται στα πλαίσια της ανάπτυξης ενός δήθεν διαφορετικού Ευρωπαϊκού πολιτισμού ενώ στην ουσία προσπαθούν να υπερκεράσουν τις ΗΠΑ, όπου η βιομηχανία του θεάματος είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πηγή εξαγωγών της.
Στην εποχή μας τα μονοπώλια των ΗΠΑ προπορεύονται στον ψηφιακό οπτικοακουστικό τομέα και προσπαθούν να κυριαρχήσουν στον Ευρωπαϊκό χώρο. Η ΕΕ αντιστέκεται στην εισβολή της Αμερικάνικης βιομηχανίας δηλώνοντας την απόφασή της να υπερασπίσει «την ικανότητα της Ευρώπης να γράψει την ιστορία της από τη σκοπιά της πολυμορφίας των λαών και των πολιτισμών της».
Από τη διαμάχη αυτή όχι μόνο δεν έχουν τίποτα να κερδίσουν οι λαοί της ΕΕ και των ΗΠΑ, αλλά όσο δεν αντιδρούν δυναμικά, τόσο περισσότερο καταναλώνουν φτηνιάρικα εμπορεύματα που τους απομακρύνουν από τις τις πολιτιστικές αξίες του ανθρώπου που διαμορφώθηκαν με χίλια βάσανα και μόχθο ανά τους αιώνες
Η παρέμβαση των Κέντρων του Ψυχολογικού πολέμου
Πίσω από τη δίψα των μονοπωλίων για κέρδος βρίσκεται ο ιθύνων νους που σχεδιάζει και χαράζει τις βασικές κατευθύνσεις της πολιτικής των κυβερνήσεων των καπιταλιστικών χωρών, στις οποίες περιλαμβάνεται και ο πόλεμος που έχει στόχοτη συνείδηση του ανθρώπου.
Στη δεκαετία του 1970 ο αρχιτέκτονας του Ψυχολογικού Πολέμου Ζμπίγκνιεφ Μπρεζίνσκι ανέπτυξε τη θεωρία της “νέας πλανητικής συνείδησης” , που είναι η προσπάθεια του ιμπεριαλισμού να ξεριζώσει τα “εθνικά χρώματα” των διαφόρων χωρών στον πολιτισμού και να τα αντικαταστήσει με την παγκόσμια ομοφωνία και αρμονία της αποκαλούμενης “τεχνοτρονικής κοινωνίας”.
΄Η βασική αυτή κατεύθυνση σήμερα υλοποιείται στον ένα ή τον άλλο βαθμό από τις καπιταλιστικές κυβερνήσεις όλων των καπιταλιστικών χωρών. Οι πολιτικές τους αποφάσεις και οι χρηματοδοτήσεις υποπροϊόντων κινούνται με αυτά τα κριτήρια. Ταυτόχρονα μέσα από τα εκπαιδευτικά προγράμματα, την προπαγάνδα των ΜΜΕ και του ίντερνετ υποβαθμίζουν, αποκρύπτουν και διώκουν τα έργα των δημιουργών που αναδεικνύουν το λαϊκό πολιτισμό και τις πανανθρώπινες αξίες. Επηρεάζουν αρνητικά τη συνείδηση της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων και αξιοποιούν όλους τους μηχανισμούς που έχουν στη διάθεσή τους για να διοχετεύσουν την ιμπεριαλιστική ιδεολογία στην τέχνη και τον πολιτισμό.
Η αντιμετώπιση του προβλήματος από τους καλλιτέχνες και το λαό
Είναι ξεκάθαρο ότι η αστική τάξη χρησιμοποιεί όλους τους μηχανισμούς άσκησης της εξουσίας της σαν όπλο για την ενσωμάτωση της κοινωνίας και πρώτα απ΄ όλα της εργατικής τάξης στην δική της κυρίαρχη ιδεολογία. Χρησιμοποιεί την τέχνη και τον πολιτισμό σαν εργαλείο παραμόρφωσης της λαϊκής συνείδησης.
Αντίθετα για την εργατική τάξη, ο πολιτισμός, δεν είναι κάτι μακρινό, κάτι που κινείται σε περίεργες σφαίρες, μακριά από αυτήν. Η εργατική τάξη είναι η ίδια δημιουργικός φορέας και κύριος υπερασπιστής του πολιτισμού. Η εργατική τάξη και όλος ο λαός ενδιαφέρονται για τη χρησιμοποίηση της τέχνης και των πολιτιστικών εκδηλώσεων για την έκφραση των κοινωνικών αγώνων και των πανανθρώπινων αξιών.
Η τέχνη και ο πολιτισμός είναι αναπόσπαστο μέρος της ταξικής πάλης. Αν ο καλλιτέχνης δεν ενδιαφέρεται για τους κοινωνικούς αγώνες, αν δεν εργάζεται για την περιγραφή και την προβολή των κοινωνικών προβλημάτων, αν δεν χρησιμοποιεί την καλλιτεχνική του δύναμή σαν εργαλείο για την καταγγελία και την ανατροπή του σάπιου κοινωνικού συστήματος, όσο δεξιοτέχνης και αν είναι θα παραμείνει ουσιαστικά ασήμαντος. Οικονομικά οφέλη μπορεί να αποκομίσει με τις τεχνικές του μάρκετινγκ και την προώθηση των έργων του μέσα από τα εμπορικά κυκλώματα. Στην ουσία όμως τα έργα του θα προβάλλουν ένα κόσμο παραμορφωμένο, φανταστικό, υπερβατικό, που δεν θα εκφράζει τίποτα περισσότερο από το εγώ του.
Υπάρχουν ρομαντικοί καλλιτέχνες, που παρόλον ότι ξεσηκώνονται ενάντια στην αστική χυδαιότητα, νοιώθουν αποστροφή για τη σοσιαλιστική ιδεολογία. Μέσα από την καταγγελία τους θα ήθελαν να αλλάξουν τα κοινωνικά ήθη χωρίς όμως να μεταβάλλουν σε τίποτε το κοινωνικό σύστημα. Αυτό είναι αδιέξοδο και αντικειμενικά αδύνατο. Ο καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί, εκτός από την ευαισθησία του, τη γνώση της αντικειμενικής πορείας της κοινωνίας, δεν μπορεί να μείνει θεατής στον ταξικό πόλεμο που διεξάγεται στη σύγχρονη κοινωνία. Αν το οπτικό του πεδίο περιορίζεται από αστικές προκαταλήψεις θα πάει από τη μια πλευρά του οδοφράγματος. Αν δεν έχει μολυνθεί από αυτές τις προκαταλήψεις θα περάσει από την άλλη.
Αν θέλουμε λοιπόν να καταλάβουμε το ρόλο που παίζουν η τέχνη και ο πολιτισμός στην έκφραση και τη διαμόρφωση της κοινωνίας δεν θα πρέπει να αποδεχόμαστε ένα γενικό και αφηρημένο υμνολόγιο περί τέχνης και πολιτισμού. Θα πρέπει πάντα να ρωτάμε: Τι είδος τέχνης, Για ποιον προορίζεται; Ποιο σκοπό εξυπηρετεί;
Παράλληλα έχει ιδιαίτερη σημασία να προβάλλεται η λαϊκή απαίτησηγια άμεση επαφή με τα πολιτισμικά αγαθά, μακριά από την αλλοτροιωτική σχέση του καταναλωτή που επιβάλλει η άρχουσα τάξη. Πρέπει να ξεσκαλώσει η τέχνη και ο πολιτισμός από τη μιζέρια που την έχει καταδικάσει η ιμπεριαλιστική “νέα τάξη” πραγμάτων. Γι αυτό το λόγο έχει σημασία να γίνεται κατανοητός από το λαό ο ρόλος της άρχουσας τάξης, καθώς επίσης να αποκαλύπτεται και να αποκρούεται ο Ψυχολογικός Πόλεμος που διεξάγουν οι απανταχού μαΐστορες της άρχουσας τάξης στο χώρο της τέχνης και του πολιτισμού.