Οι καλλιτέχνες είναι φυσικό να αναζητούν το “καινούργιο” όταν δεν τους ικανοποιεί το παλιό. Το ζητούμενο σε κάθε εποχή είναι ποιο είναι το “καινούργιο” και πως μπορεί να εκφρασθεί ώστε το έργο τέχνης να έχει αξία. Στις διεθνείς εκθέσεις παρατηρούμε ότι προβάλλονται καθαρά τα αδιέξοδα του Μεταμοντερνισμού. Δεσπόζουν οι προσπάθειες εντυπωσιασμού με έργα τεράστιων διαστάσεων, με εφέ, με χρήση νέων εργαλείων και εφαρμογών της σύγχρονης τεχνολογίας των ηλεκτρονικών μέσων.
Τα αδιέξοδα της κοινωνίας και οι αλλαγές της αντικατοπτρίζονται στην τέχνη. Ας θυμηθούμε ότι από την Αναγέννηση και μετά άρχισαν να δημιουργούνται διάφοροι τρόποι έκφρασης, ενώ τους δύο τελευταίους αιώνες τα λεγόμενα καλλιτεχνικά “κινήματα” διαδέχονταν με γρήγορους ρυθμούς το ένα το άλλο. Ανάμεσα σ΄ αυτά ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι το πιο πολυσυζητημένο και το μοναδικό ίσως που ενώ έχει προσφέρει μία τεράστια συλλογή από μεγάλα έργα τέχνης έχει αντιμετωπίσει και μια άνευ προηγουμένου πολεμική.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός αντλεί το περιεχόμενό του από την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων, τα βάσανά, την ελπίδα και τον αγώνα τους για ένα καλύτερο αύριο. Διαθέτει μεγάλη πολυμορφία έκφρασης της κοινωνίας στην πορεία της εξέλιξή της και αποτελεί όπλο για τους κοινωνικούς αγώνες.
Είναι αναγκαίο να διευκρινισθεί ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν ταυτίζεται με τη σοσιαλιστική τέχνη, δηλαδή την τέχνη που αναπτύχθηκε στις σοσιαλιστικές χώρες. Πρωτοεμφανίστηκε πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση και πήρε παγκόσμιες διαστάσεις. Πιο γνωστός έγινε στον τομέα της λογοτεχνίας και της ποίησης με την εμφάνιση απ΄ τη μια άκρη του κόσμου μέχρι την άλλη μεγάλων δημιουργών όπως ο Μαξίμ Γκόρκι, ο Μπέρτολ Μπρεχτ, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Πάμπλο Νερούντα και άλλοι.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός αποτελεί το ανώτερο στάδιο του ρεαλισμού και είναι δημιούργημα των νέων συνθηκών, που συνδέονται με την εμφάνιση και την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος. Μελετά την πραγματικότητα και την προσωπικότητα του ανθρώπου και τις συνδέει με τις κοινωνικές σχέσεις σε μια ακατάλυτη ενότητα. Είναι με δύο λόγια μέθοδος καλλιτεχνικής δημιουργίας, που βασίζεται στις μαρξιστικές αρχές για την τέχνη.
Διαθέτει μια ασυνήθιστη ποικιλία τρόπων έκφρασης της πραγματικότητας επειδή δεν δεσμεύεται από στιλιστικές επιδιώξεις και δεν κάνει αυτοσκοπό τη διαφορετικότητα. Το γεγονός ότι από τον Βοκάκιο μέχρι σήμερα δημιουργήθηκαν τόσοι διαφορετικού τρόποι ρεαλιστικής έκφρασης μαρτυρά τις πρακτικά απεριόριστες καλλιτεχνικές δυνατότητες που έχει για να εκφραστεί μέσα από την τέχνη η ουσία του αντικειμενικού κόσμου.
Ποικιλία μορφών έκφρασης
Αν συγκρίνουμε το έργο “Βασίλης Τέρκιν” του Α. Τβαρνόφσκι με το ποίημα του Πάμπλο Νερούντα “Ναι, ο ξυλοκόπος θα ξυπνήσει”, την 7η Συμφωνία του Σοστακόβιτς με τα εμβατήρια του Αλεξάντροφ, την ταινία “Θωρηκτό Ποτέμκιν” με τη ”Μοίρα ενός ανθρώπου” του Μπονταρτσούκ θα διαπιστώσουμε αμέσως πόση ποικιλία σε φόρμες, στιλ, καλλιτεχνικούς τρόπους, ατομικές και ιδεολογικές ιδιομορφίες αγκαλιάζει ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός θεωρεί το ύφος, το στιλ καθαρά προσωπικό ζήτημα του καλλιτέχνη και αντιμάχεται την ισοπέδωση και την ομοιομορφία, γιατί ξεκινάει από την αρχή ότι η αλήθεια είναι μία αλλά οι δρόμοι που οδηγούν σ΄ αυτή είναι πολλοί. Ο ουμανισμός του σοσιαλιστικού ρεαλισμού έχει πανανθρώπινο χαρακτήρα. Δεν περιορίζεται από γεωγραφικά, θρησκευτικά και πολιτικά σύνορα. Βασίζεται στις πιο ευγενικές ανθρωπιστικές παραδόσεις της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και τις πλαταίνει ακόμη περισσότερο. Εκφράζοντας δυναμικά το παρόν και το μέλλον δημιουργεί νέου τύπου ήρωες, διαπλάθει όπως και η ίδια η ζωή νέους Προμηθείς.
Απαιτεί αδιάκοπη έρευνα και αναζήτηση νέων μορφών και μέσων που να εκφράζουν τη ζωή με τη γλώσσα της πάλης. Συνδυάζει την καλλιτεχνική δημιουργία με την κοινωνική ευθύνη. Δεν είναι ούτε κλειστό κύκλωμα κανόνων, ούτε πολιτικό σύνθημα. Γι αυτό αφομοιώνει και εξελίσσει ότι θετικό έχουν δώσει οι άλλες “σχολές” της τέχνης.
Ο πόλεμος ενάντια στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό.
Όπως συμβαίνει σε όλες τις καλλιτεχνικές εκφράσεις υπάρχουν και μη σημαντικά έργα σοσιαλιστικού ρεαλισμού, που διέπονται από κάποιο μιμητισμό, μια ψεύτικη μεγαλοπρέπεια ή ένα βερμπαλισμό. Αυτό όμως δε μειώνει σε τίποτα το σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Αλίμονο αν -με το ίδιο σκεπτικό- κάποια μέτρια ή κακά έργα του Κουατροτσέντο μπορούσαν να αμαυρώσουν το μεγαλείο της Αναγέννησης.
Δεν είναι λίγοι εκείνοι που στέκονται πολέμιοι του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Όλοι τους χωρίς εξαίρεση ακόμη και επώνυμοι θεωρητικοί της τέχνης πρώτα τον παραμορφώνουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και στη συνέχεια τον… απορρίπτουν.
Ο Αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζων Ριντ αναφέρει ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι ένα δεσμευτικό για κάθε σοβιετικό λογοτέχνη και καλλιτέχνη δόγμα, που διατυπώθηκε το 1934. Η αλήθεια είναι πως ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός πρωτοεμφανίστηκε το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ενώ ο όρος εμφανίστηκε το 1932. Αποτελεί ιστορική εξελικτική τάση σε όλες τις μορφές της σύγχρονης τέχνης και όχι κάτι που επιβλήθηκε “από πάνω”. Όχι μόνο δεν είναι δόγμα αλλά αντίθετα, όσοι από τους ζωγράφους στη Σοβιετική Ένωση ακολούθησαν αφηρημένες μορφές έκφρασης είδαν τα έργα τους να εκτίθενται σε κρατικές εκθέσεις και να αγοράζονται από το κράτος.
Οι ορκισμένοι όμως αντίπαλοί του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, από τον Καντίνσκι μέχρι κάποιους σημερινούς κριτικούς και θεωρητικούς της τέχνης φτάνουν να ισχυρίζονται ότι πρόκειται για έναν όρο που χρησιμοποιούσαν παλιά οι σταλινικοί και σήμερα τον χρησιμοποιούν οι δογματικοί. Μερικοί τον θεωρούν σαν μια αναχρονιστική τάση στις σημερινές συνθήκες. Ρεαλισμός όμως κάθε άλλο παρά σημαίνει επιστροφή στο παρελθόν ή ανάσχεση της εξέλιξης της τέχνης. Κάθε φορά η νέα πραγματικότητα αναζητά νέους τρόπους έκφρασης. Μόνο που αυτοί οι τρόποι δε μπορούν να “μιλούν” με ασαφείς και άτεχνους κώδικες. Βασικός λόγος για την πολεμική που ασκείται σήμερα στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό είναι το ότι προσεγγίζει τη σύγχρονη πραγματικότητα, την επηρεάζει και γι αυτό συγκινεί και δείχνει στους λαούς το δρόμο για τη χειραφέτησή τους.
Υπάρχουν μερικοί που ξεμπερδεύουν με το σοσιαλιστικό ρεαλισμό… αγνοώντας τον. Η ιστορία της Τέχνης του Χιου Χόνορ και Τζων Φλέμινγκ προτιμά να μην τον αναφέρει ξεμπερδεύοντας με ένα φωτογραφικό άλμπουμ. Άλλο όμως εμπορική επιτυχία και άλλο ιστορική αλήθεια. Η συκοφάντησή του σήμερα και στο διαδίκτυο πραγματοποιείται ακόμη και με μια σειρά επιλεγμένες φωτογραφίες και αφίσες έργων που εμφανίζουν το Λένιν και το Στάλιν, υπονοώντας ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι κάτι σαν θυμιατό της ηγεσίας των μπολσεβίκων.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός σήμερα
Βασικό ερώτημα σήμερα είναι αν είναι εύκολο ένας καλλιτέχνης να χρησιμοποιεί το εργαλείο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Εύκολο δεν είναι. Δεν θα μπορούσε κάποιος να λειτουργήσει σα χρονογράφος της κοινωνικής πάλης αν δεν έχει σαν βάση του το κοινωνικό γίγνεσθαι, αν τον ενδιαφέρει αυτό που σήμερα “φαίνεται” και όχι αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει, αν η φιλοδοξία του στρέφεται γύρω από το εγώ του. “
Κι επειδή το εγώ του μπορεί να ενοχλείται σαν δεν έχει άλλη συντροφιά, παρά μόνο τον εαυτό του, μπορεί να δημιουργήσει γι αυτόν ένα φανταστικό, υπερβατικό κόσμο, ένα κόσμο, που στέκεται ψηλά πάνω από τη γη και όλα τα γήινα προβλήματά της. Κι αυτό κάνουν πολλοί καλλιτέχνες των ημερών μας”. Είναι σοφές και προφητικές για το σήμερα αυτές οι σκέψεις του Πλεχάνοφ, που εκφράστηκαν εδώ και ένα περίπου αιώνα. Δεν είναι απλό να χειριστεί κανείς το εργαλείο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Δεν είναι όμως και απαραίτητο να έχει ξεκινήσει κάποιος την καλλιτεχνική του δημιουργία μ΄ αυτό το εργαλείο. Ο Μπρεχτ και ο Μπέγερ ξεκίνησαν σαν εξπρεσιονιστές, ο Ελιάρ σαν Σουρεαλιστής, ο Μαγιακόφσκι σαν Φουτουριστής,ο Σεραφείμοβιτς σαν κριτικός ρεαλιστής. Το σοσιαλιστικό ρεαλισμό τον χρησιμοποίησαν αργότερα. Τηρώντας μια σωστή στάση απέναντι στη σοσιαλιστική επανάσταση πέρασαν ένα πολυδαίδαλο δρόμο σαν καλλιτέχνες. Το δρόμο της καλλιτεχνικής ανάπλασης.
Η αληθινή τέχνη σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή θέλει γερά κότσια. Δε φτάνει να είναι κανείς μάστορας στα υλικά του. Οι ισορροπίες γραμμών και χρωμάτων, λέξεων και εκφράσεων δεν αρκούν για να δώσουν ένα πλήρες έργο τέχνης. Ούτε φτάνει κανείς να αντιλαμβάνεται μόνο το κοινωνικό γίγνεσθαι χωρίς να χειρίζεται με μαστοριά τα υλικά του. Οι σφιγμένες γροθιές δεν αρκούν για να αποδώσουν το περιεχόμενο του διαρκώς μεταβαλλόμενου κόσμου. Μόνο συνδυασμός και των δύο αυτών στοιχείων μπορεί να δώσει ένα δυναμικό έργο αξιώσεων.