Χαρακτηρισμοί είναι λέξεις ή εκφράσεις που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν στα μυαλά των ανθρώπων αρνητική εικόνα για τον “αντίπαλο”. Αντίπαλος μπορεί να είναι μία ιδέα, ένα πρόσωπο, μια ομάδα ατόμων, ακόμη και έθνη, κράτη, θρησκείες και πολιτισμοί.
Χρησιμοποιείται συχνά για να πείσει το ακροατήριο να απορρίψει μια πράξη ή ιδέα συνδέοντάς την με κάτι που μισεί ή απεχθάνεται το ακροατήριο. Παράδειγμα η φράση “Το ίδιο έλεγε ή χρησιμοποιούσε και ο Χίτλερ”.
Συχνά οι χαρακτηρισμοί αποτελούνται ή συνοδεύονται από υπαινιγμούς, ειρωνείες, σαρκασμούς, ώστε να σχηματιστεί αρνητική εικόνα, να χάσει ο αντίπαλος την αξιοπιστία του ή ακόμη και να γελοιοποιηθεί. Οι χαρακτηρισμοί ονομάζονται και “ταμπέλες”, διότι δημιουργούν, όπως οι επιγραφές στα καταστήματα την πρώτη εντύπωση για το περιεχόμενό του καταστήματος.
Οι χαρακτηρισμοί στην πολιτική ζωή.
Στην πολιτική οι χαρακτηρισμοί αποτελούν συνηθισμένη Τεχνική Προπαγάνδας κυβερνήσεων, αστικών κομμάτων και “ειδικών” στα ΜΜΕ στην προσπάθειά τους να προωθήσουν αντιλαϊκά μέτρα και να εμποδίσουν το λαό να αντιληφθεί την πηγή της δυστυχίας του.
Η μέθοδός αυτή έχει σκοπό να οδηγήσει στα συμπεράσματα και τις ενέργειες, που επιθυμεί ο προπαγανδιστής και δεν είναι εύκολο να γίνει αντιληπτή από το λαό. Με λέξεις και φράσεις ο προπαγανδιστής προσπαθεί να οδηγήσει στην απόρριψη του αντιπάλου του, ή της ιδέας που εκπροσωπεί χωρίς να εξετασθεί το πραγματικό του περιεχόμενο. Θέλει μ’ αυτό τον τρόπο να αποφύγει τη λογική αντιπαράθεση, επειδή δεν έχει ουσιαστικά επιχειρήματα για να υποστηρίξει την άποψή του.
Επιδιώκει να κρύψει τους πραγματικούς του σκοπούς και να σπιλώσει την εικόνα του αντιπάλου του ώστε να μπορέσει στη συνέχεια εύκολα να τον “κατατροπώσει”. Κατηγορεί τον αντίπαλο για έλλειψη αξιών, ιδεωδών, προσπαθεί να τον εμφανίσει γελοίο, ανήθικο, ρίχνοντας λάσπη στην υπόληψή του. Αποσκοπεί στην απομόνωση και στην εξουδετέρωσή του, στέλνοντας “προειδοποιητικό μήνυμα” σε όσους τον ακολουθούν.
Οι αντιδράσεις του ακροατηρίου
Τις περισσότερες φορές το ακροατήριο είναι ήδη προετοιμασμένο να πέσει θύμα. Ιδιαίτερα στις προεκλογικές συγκεντρώσεις μοιάζει ντοπαρισμένο και κάθε μορφή αρνητικού χαρακτηρισμού του αντιπάλου λειτουργεί στο ακροατήριο σαν σπινθήρας ενθουσιασμού. Το ίδιο φαινόμενο εμφανίζεται και στη Βουλή, όταν οι βουλευτές του κυβερνώντος κόμματος ή της αξιωματικής αντιπολίτευσης χειροκροτούν όχι μόνο τους θεατρινισμούς και τις “ατάκες” αλλά και τους χαρακτηρισμούς, που χρησιμοποιεί ο αρχηγός τους για τον αντίπαλο.
Οι χαρακτηρισμοί υποκινούν φόβο, διεγείρουν προκαταλήψεις, οδηγούν σε επικίνδυνα συμπεράσματα, διότι δεν φιλτράρονται από τη λογική και συχνά στρέφονται εναντίον ιδεών και αντιλήψεων που συμφέρουν το λαό.
Έμμεσοι χαρακτηρισμοί
Η τεχνική αυτή μερικές φορές χρησιμοποιείται έμμεσα. Αν για παράδειγμα ο πρωθυπουργός θέλει να περάσει έναν αντιλαϊκό νόμο, χαρακτηρίζει “πατριωτικό καθήκον” την υπερψήφιση του νόμου. Με πλάγιο δηλαδή τρόπο υπαινίσσεται ότι όποιος δεν ψηφίσει το νόμο δεν είναι πατριώτης, δηλαδή του αποδίδει μια βαριά κατηγορία, ένα προσβλητικό και επικίνδυνο χαρακτηρισμό. Με αυτό τον τρόπο εκβιάζει ακόμη και εκείνους που έχουν επιφυλάξεις ή αντιρρήσεις για το νόμο.
Στις εκλογικές αναμετρήσεις σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες οι χαρακτηρισμοί είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Στις ΗΠΑ χρησιμοποιούνται όχι μόνο κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, αλλά ακόμη και στα περίφημα τελικά ντιμπέιτ (ζωντανές αντιπαραθέσεις) των δύο υποψηφίων για την προεδρεία. Με αυτό τον τρόπο ο ένας αντίπαλος ρίχνει στον άλλον μια απαξιωτική σκιά, μια αμφιβολία για το κύρος του.
Χαρακτηρισμοί σε βαθμό χυδαιότητας
Με χαρακτηρισμούς αντιμετωπίζονται από τα ΜΜΕ τα ταξικά εργατικά συνδικάτα, των οποίων οι κινητοποιήσεις χαρακτηρίζονται σαν αντιπαραγωγικές, υπονομευτικές δραστηριότητες, που αντιστρατεύονται την οικονομική ανάπτυξη. Ο προπαγανδιστής όταν δεν διαθέτει κατάλληλη λέξη για κάποιο χαρακτηρισμό τον κατασκευάζει. Για παράδειγμα στην προσπάθεια να επιταχυνθεί η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου τομέα, ο δημόσιος τομέας χαρακτηρίστηκε σαν “σοβιετία”. Ο χαρακτηρισμός αυτός αναφέρεται με υποτιμητικό τρόπο στη Σοβιετική Ένωση. Δεν αναφέρει το πραγματικό της όνομα, διότι ακόμη και η αναφορά του ονόματος της Σοβιετικής Ένωσης θα μπορούσε να δημιουργήσει νοσταλγικά αισθήματα στους εργαζόμενους, που θυμούνται πόσο περισσότερα δικαιώματα είχαν όταν για τις διεκδικήσεις τους είχαν φυσικό τους σύμμαχο τη Σοβιετική Ένωση.
Κατασκευάζονται λέξεις που εκτοξεύονται σα βρισιές, όπως “Κουμμούνι”, βρωμοκουμμούνι” και στις οποίες αποδίδεται ακριβώς το αντίθετο περιεχόμενο, από αυτό που πραγματικά έχει η λέξη ¨κομμουνιστής”. Το περιεχόμενο αυτής της λέξης είναι χαραγμένο στις σελίδες της ιστορίας με τον αγώνα και τις θυσίες εκατομμυρίων λαϊκών αγωνιστών. Οι σελίδες όμως αυτές είτε δεν είναι γνωστές σε όλο τον κόσμο είτε είναι παραποιημένες. Με παρόμοιο τρόπο χρησιμοποιείται στην προπαγάνδα και ο χαρακτηρισμός “σταλινικός”, που υποδηλώνει κάποιον άνθρωπο, με βάρβαρα ένστικτα, αδίστακτο, εγκληματία. Για να φτάσει όμως σήμερα αυτός ο χαρακτηρισμός να θεωρείται βρισιά χρειάστηκε να δραστηριοποιηθεί προηγουμένως σε παγκόσμια κλίμακα η τεράστια βιομηχανία του Ψυχολογικού Πολέμου.
Οι κίνδυνοι σε παγκόσμιο επίπεδο
Οι χαρακτηρισμοί σε παγκόσμια κλίμακα έχουν σπιλώσει υπολήψεις μεγάλων ιστορικών προσώπων, έχουν μπει εμπόδια στην επιστημονική πρόοδο, έχουν καθυστερήσει τον απεγκλωβισμό του ανθρώπου από προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες, έχουν βάλει φρένο στις κοινωνικές εξελίξεις για ένα καλύτερο αύριο. Ενισχύουν την αμάθεια και το φανατισμό, διευκολύνουν την προσχώρηση σε αντιδραστικές επιλογές και ιδεολογίες, έχουν γίνει εργαλεία για εκτελέσεις πατριωτών, για καταδίκες και δολοφονίες αγωνιστών της ελευθερίας και της προόδου.
Την τεράστια ζημιά που μπορεί να προκαλέσει στον αντίπαλο η τεχνική των χαρακτηρισμών απεκάλυπτε το Αμερικανικό Ινστιτούτο Ανάλυσης Προπαγάνδας που από το 1938 δήλωνε ότι “Κακοί χαρακτηρισμοί έχουν παίξει τεράστιο ρόλο στην παγκόσμια ιστορία (…) έχουν καταστρέψει υπολήψεις, έχουν στείλει στη φυλακή (…) έχουν εφαρμοσθεί σε λαούς, ομάδες, επιστημονικούς συλλόγους, πολιτικά κόμματα, συνοικίες, κράτη, περιοχές της χώρας, σε έθνη και σε φυλές.”
Οι θέσεις όμως αυτές του Ινστιτούτου δεν εμπόδισαν τις αμερικανικές κυβερνήσεις να χρησιμοποιήσουν το ψυχολογικό όπλο των χαρακτηρισμών στον ξέφρενο αντικομμουνισμό τους. Αμέσως μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επί Μακάρθυ διώχθηκαν, κακοποιήθηκαν και εκτελέστηκαν εκτός από τους κομμουνιστές και χιλιάδες άλλοι αμερικανοί δημοκράτες, που χαρακτηρίστηκαν κομμουνιστές. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και τις ανατροπές των σοσιαλιστικών καθεστώτων οι χαρακτηρισμοί εξακολουθούν να αποτελούν πολύτιμο εργαλείο για την αντιμετώπιση της κομμουνιστικής ιδεολογίας.