Η γνώση που σχηματίζουμε για τον κόσμο είναι ένα σύνολο από πληροφορίες που αποκτούμε με διάφορους τρόπους, όπως με την πείρα, την εργασία, την εκπαίδευση.
Δεν είναι πάντα εύκολο οι πληροφορίες και οι μεταξύ τους σχέσεις να γίνουν κατανοητές, να μετατραπούν σε χρήσιμο εργαλείο για τη ζωή και τη δράση των ανθρώπων. Η δυσκολία αυτή αυξάνεται στο βαθμό που αυξάνεται ο αριθμός των πληροφοριών και δημιουργούνται περίπλοκες σχέσεις μεταξύ τους. Το ανθρώπινο μυαλό όμως δημιουργεί και βελτιώνει εργαλεία για να ξεπεράσει αυτή τη δυσκολία. Ένα από αυτά είναι η απλοποίηση, που στις διάφορες επιστήμες έχει τους δικούς της νόμους.
Η απλοποίηση
Γενικά όμως μπορούμε να πούμε πως η απλοποίηση είναι το ξεκαθάρισμα από περιττά ή δευτερεύοντα στοιχεία, ώστε να γίνουν οι πληροφορίες γρήγορα αντιληπτές και να αξιοποιηθούν σωστά.
Αυτό δεν είναι μια απλή διαδικασία, διότι κατά την απλοποίηση η πληροφορία ενδέχεται να παραμορφωθεί ή να στερηθεί ουσιαστικά στοιχεία της. Ακριβώς αυτό εκμεταλλεύεται ο προπαγανδιστής της αστικής τάξης και με δόλιο τρόπο απλουστεύει περίπλοκα ζητήματα και τα εμφανίζει σαν απλά και εύκολα κατανοητά ακόμη και από έναν αδαή. Περίπλοκα όμως ζητήματα, που έχουν ιδιαίτερη κοινωνική σημασία, επιστημονικότητα και βάθος χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή και μελέτη. ‘Άλλο πράγμα είναι η εκλαΐκευση ενός επιστημονικού ζητήματος, που στοχεύει στο να ενημερώσει το λαό για την αξία και τη χρήση ενός επιστημονικού θέματος και άλλο η απλούστευση, με παραποίηση της ίδιας της ουσίας του θέματος.
Διαχείριση των πληροφοριών
Η ομαδοποίηση, η τακτοποίηση, η κατηγοριοποίηση, η συστηματοποίηση των πληροφοριών, που έχουν κοινά χαρακτηριστικά είναι τρόπος μάθησης, ώστε οι πληροφορίες να γίνονται πιο αναγνωρίσιμες, πιο προσιτές και ταχύτερα κατανοητές. Έτσι δημιουργούνται αυτά που ονομάζονται, στερεότυπα. Τα στερεότυπα μπορούμε να τα φαντασθούμε σαν ομάδες πληροφοριών, σαν “κουτάκια” εύκολα αναγνωρίσιμα. Χωρίς αυτά η αυξανόμενη ανθρώπινη γνώση θα είχε αποτελματωθεί, δεν θα ήταν πρακτικά αξιοποιήσιμη. Καθημερινά θα έπρεπε να ανατρέχουμε στις αρχικές πηγές των αντικειμένων και των εννοιών, δηλαδή θα έπρεπε να επαναλαμβάνουμε συνεχώς μια διαδικασία χρονοβόρα, πολυδαίδαλη και καθόλου πρακτική.
Τα στερεότυπα είναι συντομεύσεις.
Από αυτή τη σκοπιά τα στερεότυπα είναι συντομεύσεις στις διαδρομές που κάνει το μυαλό. Στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές για παράδειγμα, χωρίς τις συντομεύσεις (τα γνωστά shortcuts) θα σπαταλούσαμε όλο το χρόνο μας σε επαναλαμβανόμενες “χειρωνακτικές” αναζητήσεις, δηλαδή θα αναλωνόμασταν σε ατέλειωτες διαδρομές αντί να διαθέτουμε το χρόνο μας σε ουσιαστικά ζητήματα. Με λίγα λόγια, όλοι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν σε καθημερινή βάση πληθώρα στερεότυπων για να αντιληφθούν γρήγορα και εύκολα τα θέματα που τους απασχολούν, τα οποία ανακαλούνται αυτόματα στη μνήμη.
Το πρόβλημα με τα στερεότυπα
Ας φανταστούμε όμως κάποια στερεότυπα που είναι “λάθος” κατασκευασμένα, δηλαδή, που περιέχουν λαθεμένες πληροφορίες. Ας λογαριάσουμε ακόμη την επιπλέον ζημιά που μπορεί να προκαλέσουν κάποιες “λαθεμένες” διαδρομές, που τα στερεότυπα μας ωθούν να ακολουθήσουμε. Αντί τα “κουτάκια” να μας οδηγήσουν εκεί που πρέπει, να μας οδηγούν από λάθος δρόμο, σε αδιέξοδα, σε επικίνδυνους χώρους ή στην καλύτερη περίπτωση σε …σκουπιδότοπους.
Η ζημιά σε τέτοιες περιπτώσεις είναι τεράστια και δύσκολα επανορθώνεται. Αυτή τη ζημιά ακριβώς κάνουν οι προπαγανδιστές της αστικής τάξης δημιουργώντας στερεότυπα που δηλητηριάζουν ομάδες ανθρώπων, διαστρεβλώνοντας έννοιες και ιδέες και παρασύροντας το μυαλό σε λάθος δρόμους. Συσσωρεύουν και επεξεργάζονται μικρά και μεγάλα ψέμματα, που δημιουργούν αυτοκαταστροφικά για το λαό στερεότυπα. Τέτοια στερεότυπα για παράδειγμα είναι “η ιστορία επαναλαμβάνεται”, ή “αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ”.
Ομάδες με χαμηλό επίπεδο γνώσεων ή πληροφόρησης λειτουργούν με στερεότυπα που υιοθετούν εύκολα χωρίς να το αντιλαμβάνονται. Από αυτά τα στερεότυπα επηρεάζεται η συμπεριφορά τους, τα πιστεύω τους, οι προσδοκίες τους, οι προκαταλήψεις τους, τα συναισθήματά τους και οι πράξεις τους. Εκμεταλλεύονται αδυναμίες, παρερμηνεύουν γεγονότα, διαστρεβλώνουν αντιλήψεις.
Στερεότυπα στην προπαγάνδα
Καθημερινά συναντάμε στερεότυπα που κρατούν τους εργαζόμενους δέσμιους των προκαταλήψεων και της μοιρολατρίας Εκμεταλλεύονται αδυναμίες, παρερμηνεύουν γεγονότα, διαστρεβλώνουν αντιλήψεις. “Οι φτωχοί θεωρούνται φτωχοί γιατί έτυχε να γεννηθούν φτωχοί, ή γιατί δεν είχαν αρκετό μυαλό να προκόψουν, ή γιατί ο Θεός χώρισε τους ανθρώπους σε φτωχούς και πλούσιους”.“Οι κομμουνιστές είναι εχθροί της πατρίδας”, “Ο κομμουνισμός είναι εχθρός της ελευθερίας και της δημοκρατίας”. Καλός είναι ο κομμουνισμός σαν θεωρία αλλά στην πράξη είναι ανεφάρμοστος.”
Με αυτό τον τρόπο επηρεάζεται η συμπεριφορά των κοινωνικών τάξεων και προσδιορίζεται ο λαθεμένος δρόμος για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους. Η αστική προπαγάνδα έχει κατασκευάσει πολλά στερεότυπα για τον κομμουνιστή. Για άλλους είναι ο αιθεροβάμονας. που ονειρεύεται το απραγματοποίητο. Για άλλους είναι ο εχθρός της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Για άλλους ο αιμοβόρος συμμορίτης, ο εχθρός της πατρίδας.
Τα στερεότυπα αφορούν μικρές ή μεγάλες ομάδες ανθρώπων, ηλικίες, φύλα, φυλές, θρησκείες, πεποιθήσεις, προτιμήσεις, συνήθειες. Αποκτούν τέτοια δύναμη που οδηγούν σε αντιπαράθεση λαούς, διασπούν εργαζόμενους και φέρνουν αντιμέτωπες κοινωνικές ομάδες, δημιουργούν έναν “εμφύλιο” μέσα στην εργατική τάξη: Έρχονται σε αντιπαράθεση προνομιούχοι με μη προνομιούχους. “Ρετιρέ” εναντίον χαμηλόμισθων. “Μπλε”, εναντίον “Πράσινων” και οι δυο μαζί εναντίον των “Κόκκινων”.
Για τις μειώσεις μισθών, συντάξεων, για την κατάργηση δικαιωμάτων στην Ελλάδα δημιουργήθηκε ο μύθος ότι φταίνε οι Γερμανοί και όχι το καπιταλιστικό σύστημα. Το στερεότυπο του Γερμανού παίρνει τα χαρακτηριστικά του εχθρού, του τοκογλύφου, του ανελέητου διαπραγματευτή. Έτσι τα πολιτικά πυρά του λαού έχουν λάθος κατεύθυνση, στοχεύουν τη Γερμανία και όχι το κοινωνικό σύστημα που είναι το ίδιο στην Ελλάδα και τη Γερμανία.
Στερεότυπα και καθημερινή ζωή
Ανοίγοντας το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, το διαδίκτυο ξεκινά ο βομβαρδισμός από πληθώρα στερεότυπων, που εγείρουν προκαταλήψεις, φόβο, μίσος ή αντιπάθεια. Όχι μόνο οι ενήλικες αλλά και τα παιδιά διδάσκονται από τα ΜΜΕ να βάζουν ανθρώπους και ιδέες σε άθλια προκατασκευασμένα “κουτάκια”. Τα καθόλου αθώα αυτά “κουτάκια”, από την προσχολική κιόλας ηλικία κρύβουν μέσα τους θρησκευτικές, ρατσιστικές, κοινωνικές και πολιτικές προκαταλήψεις. Με τον τρόπο αυτό τα αδιαμόρφωτα μυαλά των παιδιών εκπαιδεύονται να κρίνουν και να ενεργούν μακρυά από τη λογική και την αλήθεια. Τον ίδιο ρόλο παίζουν και τα περισσότερα από τα παιχνίδια. Όχι μόνο οι “επώνυμες” κούκλες και τα αυτοκινητάκια αλλά πολλά μηχανικά και ηλεκτρονικά παιχνίδια διαμορφώνουν στερεότυπα, που βιάζουν το μυαλό και τη συνείδηση των παιδιών, τα απομακρύνουν από τις πραγματικές πολιτιστικές αξίες και τα εθίζουν σε επιπόλαιες και βλαβερές κρίσεις σε λάθος δρόμους για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που βάζει η ίδια η ζωή.
Τα στερεότυπα δημιουργούν τους συσχετισμούς και τις νοητικές επεκτάσεις, που επιδιώκει ο προπαγανδιστής ακόμη και μέσα από κινηματογραφικά έργα και τηλεοπτικές σειρές, μέσα από διαφημίσεις, εκπομπές όλων των ειδών. Πλασάρονται στα έντυπα με τη μορφή κειμένων, εικόνων, εμφανίζονται μέσα σε ανέκδοτα και γελοιογραφίες. Περιθωριοποιούν και στιγματίζουν, διαμορφώνουν ανήθικες σχέσεις, επικίνδυνες συμπεριφορές, ακατάλληλες αντιδράσεις, κοινωνικό ρατσισμό, Διακινούνται με αστραπιαία ταχύτητα στο διαδίκτυο μέσω ανώνυμων μηνυμάτων. Βρίσκονται παντούκαι φαίνεται σχεδόν αδύνατο να λυτρωθεί ο κόσμος από αυτά.
Η αντιμετώπισή τους δεν είναι εύκολη υπόθεση. Το ξεσκέπασμα καθενός ξεχωριστά και η επισήμανση των συνεπειών τους είναι μια επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία, που πρέπει συνεχώς να επιδιώκεται και να υλοποιείται. Πρέπει να ξεσκεπάζεται η απάτη και να αναλύεται ο λόγος για τον οποίο δημιουργήθηκαν. Παρόλα αυτά η ολοκληρωτική εξάλειψη των επιζήμιων αυτών στερεότυπων δεν είναι δυνατή παρά μονάχα με την κατάργηση του κοινωνικού συστήματος που τα δημιουργεί και τα αναπαράγει.