“Οι θρύλοι πρέπει να διδάσκονται ως θρύλοι, οι μύθοι ως μύθοι και τα θαύματα ως ποιητικές φαντασίες. Το να διδάσκεις στα παιδιά τις δεισιδαιμονίες ως αλήθειες είναι το πιο τρομακτικό πράγμα. Μόνο μετά από πολύ πόνο και ίσως τραγωδία μπορεί κάποια στιγμή στο μέλλον να ανακουφιστεί.” Αυτά ήταν λόγια που ακούγονταν από τα χείλη μιας γυναίκας
που με το ελεύθερο και φωτεινό της πνεύμα καταπολέμησε την άγνοια και τη φυσική της συνέπεια το φόβο γκρεμίζοντας προλήψεις, δεισιδαιμονίες και μοιρολατρίες. Ήταν η Υπατία η Αλεξανδρινή, φιλόσοφος και μαθηματικός που έζησε τον 4ο αιώνα στην Αλεξάνδρεια, ένα από τα μεγαλύτερα πνευματικά και πολιτιστικά κέντρα της ύστερης αρχαιότητας με παγκόσμια ακτινοβολία.
Μύθοι, θρύλοι, θαύματα. Με μια λέξη : Δεισιδαιμονίες. Κι όμως για αιώνες η ανθρωπότητα έζησε βουτηγμένη σ αυτόν τον πνευματικό σκοταδισμό έχοντας γυρίσει την πλάτη σ΄ ό,τι αποτελούσε την πεμπτουσία του ελληνικού πνεύματος και πολιτισμού, δηλαδή στον ορθό λόγο, στη γνώση τη θεμελιωμένη στην απόδειξη και στους κανόνες της νόησης.. Σ αυτή την οπισθοδρόμηση από την αποδεικτική σκέψη, που είναι το θεμέλιο της επιστήμης και του φιλοσοφικού στοχασμού, στις τελεσίδικες και αδιαφιλονίκητες αλήθειες που απορρίπτουν τον προβληματισμό και την αμφισβήτηση και αποτελούν τον πυρήνα όλων των δογματικών και σκοταδιστικών αντιλήψεων, αντιτάχθηκε με το έργο της η Υπατία. Κόρη του μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνα του Αλεξανδρέως, αφού πήρε την αρχική της μόρφωση από τον πατέρα της, ο οποίος, όπως λέγεται, ήθελε να εξελιχτεί η κόρη του “σε τέλειο ανθρώπινο όν ”, σπούδασε στη σχολή της Αλεξάνδρειας κι έπειτα στην Ιταλία και στην Αθήνα, όπου παρακολουθώντας μαθήματα του Πλούταρχου του νεώτερου και της κόρης του Ασκληπιγένειας μαγεύτηκε από τη νεοπλατωνική φιλοσοφία . Η μαθηματική της σκέψη προχώρησε ακόμα περισσότερο την επιστήμη των μαθηματικών εμβαθύνοντας τα Αριθμητικά του Διόφαντου και δίνοντας νέες εναλλακτικές και πρωτότυπες λύσεις σε ανακύπτοντα προβλήματα. Οι σχολιασμοί και οι απόψεις της πάνω σ αυτά τα θέματα γέμισαν δεκατρείς ολόκληρους τόμους. Η γεωμετρία και η αστρονομία υπήρξε επίσης ένας τομέας που κέντρισε το δημιουργικό της μυαλό με τέτοια αποτελέσματα, που μεταγενέστεροι ειδικοί επιστήμονες που δούλεψαν πάνω στα πορίσματά της χίλια χρόνια και μετά την ονόμασαν τιμητικά Υπατία η Γεωμετρική. Χαρτογράφηση ουράνιων σωμάτων, ανακάλυψη του αραιόμετρου ή αλλιώς πυκνόμετρου, ειδικού οργάνου που προσδιορίζει την πυκνότητα των υγρών, κατασκευή συσκευής για τη διύλιση του νερού και τη μέτρηση της στάθμης του, οδηγίες για σχεδιασμό διάφορων επιστημονικών οργάνων μεταξύ των οποίων και του αστρολάβου που στην εξελιγμένη του μορφή χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα στην παρακολούθηση της πορείας και της κάθε φορά θέσης των άστρων. Πτολεμαίος, Απολλώνιος της Πέργης, Πλωτίνος, Πλάτωνας και Αριστοτέλης. Όλα τα μεγάλα μυαλά της αρχαιότητας. Τίποτα για την Υπατία όμως δεν αποτελούσε θέσφατο. Όλα υπόκεινταν στη βάσανο της έρευνας και της απόδειξης. Για την αντίληψή της, που είναι και θέση του πιο προοδευτικού τμήματος της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, το πνεύμα που δεν εξελίσσεται είναι νεκρό. Η προσκόλληση σε άτεγκτους νόμους και κανόνες, σε ό,τι είναι ακίνητο, δεν αμφισβητείται, δε διαφοροποιείται ούτε και αλλοιώνεται είναι σημάδι αμορφωσιάς και βαρβαρότητας. Λογικό ήταν λοιπόν ο θρησκευτικός δογματισμός που απαιτούσε πίστη, μια πίστη τυφλή χωρίς αποδείξεις ούτε λογικές βάσεις και έριχνε το ανάθεμα σ΄ αυτήν ακριβώς την αμφισβήτηση, που είναι για τους επιστήμονες και τους φιλοσόφους η μοναδική αποδεκτή μέθοδος, να έβρισκε αντίθετη την Υπατία.
Το 392, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Θεοδόσιος, ο επονομασθείς Μέγας, με διάταγμά του όλες οι αρχαίες λατρείες κηρύχθηκαν εκτός νόμου. Στη θέση της παλιάς ανεξιθρησκείας και θρησκευτικής ανοχής είχε επιλεγεί ο χριστιανισμός ως η μοναδική επίσημη θρησκεία. Στο βαθμό που απαιτούνταν μια παγκόσμια μονοθεϊστική θρησκεία ως συνδετικός κρίκος ενός κατακερματισμένου κόσμου μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας που οι μεγάλες μάζες των λαών της, πολιτικά και κοινωνικά υποβαθμισμένες δεν έβλεπαν καμμιά διέξοδο στην υπάρχουσα κοινωνική πραγματικότητα, ο χριστιανισμός με το λυτρωτικό του μήνυμα έδινε με ενέχυρο την καρτερικότητα επί της γης την παρηγοριά της επουράνιας ανταμοιβής. Ένα άγριο κύμα φανατισμού ξέσπασε τότε πάνω σ΄ όλα τα μνημεία του ελληνικού πολιτισμού. Ναοί γκρεμίζονταν ή μεταβάλλονταν σε χριστιανικές εκκλησίες, αγάλματα γυμνά καταστρέφονταν, μοναδικοί θησαυροί τέχνης γίνονταν θρύψαλα κάτω από τη μανία ενός αμόρφωτου όχλου διαποτισμένου από θρησκευτική μισαλλοδοξία. Κάθε ειδωλολατρική εκδήλωση απαγορεύτηκε και οι λεγόμενοι εθνικοί με αυτοκρατορικό διάταγμα του 416 διώχθηκαν από κάθε δημόσια θέση. Οι δημόσιοι λειτουργοί απ’ άκρο σ΄ άκρο στην αυτοκρατορία έπρεπε να είναι χριστιανοί. “Οι μαυροντυμένοι άνθρωποι”, όπως λέγονταν οι μοναχοί, έγιναν ο φόβος και ο τρόμος των απανταχού μη χριστιανών, ο εφιάλτης για κάθε εθνικό, ειδωλολάτρη, μορφωμένο με ελληνική παιδεία. Οι αγωγοί απ’ όπου κυκλοφορούσε ελεύθερα ο στοχασμός έκλεισαν. Το ελληνικό πνεύμα αιώνια προβληματιζόμενο και ερευνητικό αποτελούσε θανάσιμο κίνδυνο για την πανάκεια και το σκληροπυρηνικό δογματισμό της νέας θρησκείας, που οδηγούσε την ανθρωπότητα στην αλάνθαστη γι αυτήν οδό της σωτηρίας δια μέσου αποκλειστικά της θείας αποκάλυψης και με το “πίστευε και μη ερεύνα”. Ώσπου η λέξη “’Ελλην” από ταυτότητα πολιτισμού να φτάσει να θεωρείται ύβρις.
Η κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια ήδη είχε γνωρίσει το θρησκευτικό φανατισμό και την καταστροφική τρομοκρατία με τα γεγονότα του 392, όταν επί πατριάρχη Θεόφιλου συγκεντρωμένα πλήθη χριστιανών και φανατικών μοναχών είχαν καταστρέψει μνημεία ανυπολόγιστης πολιτιστικής αξίας μαζί με το μεγάλο ναό της Σεράπιδος καθώς και την περιώνυμη βιβλιοθήκη της πόλης, εκδοτικό κέντρο όλου του τότε γνωστού κόσμου με ασύλληπτο αριθμό χειρογράφων και περγαμηνών που συγκέντρωναν όλο τον επιστημονικό και πολιτιστικό πλούτο της οικουμένης. Μέσα σ αυτό το κλίμα η Υπατία δεν μπορούσε παρά να γίνει στόχος της επίθεσης που κατευθυνόταν από τους πιο μισαλλόδοξους εκπροσώπους του μοναχικού κλήρου. Φορώντας την κλασσική χλαμύδα των φιλοσόφων και διατηρώντας τη νεοπλατωνική αγνότητα δίδασκε μαθηματικά και φιλοσοφία αποτελώντας με τον υπέροχο λόγο της και τη διαλεκτική της σκέψη πόλο έλξης διανοούμενων και επιστημόνων που έρχονταν απ όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας για να την ακούσουν και να γίνουν μαθητές της. Με την άνοδο του Κυρίλλου, ανιψιού του Θεόφιλου στον πατριαρχικό θρόνο της Αλεξάνδρειας και καθώς το έργο της, η δράση της και η ακτινοβολία που διέθετε θεωρήθηκαν κίνδυνος για την εξάπλωση του χριστιανικού κηρύγματος, η Υπατία χαρακτηρίστηκε εχθρός που έπρεπε να εξολοθρευθεί. Έτσι στις 8 Μάρτη του 415 ένα αφηνιασμένο και φανατισμένο πλήθος μαζί με τους καλόγερους της Νιτρίας και τους 500 Παραβολάνους, όπως ονομάζονταν ο μηχανισμός των μοναχών που είχε στήσει ο Κύριλλος προκειμένου να αφανιστεί από προσώπου γης κάθε είδους αιρετικός, αλλόδοξος και εθνικός, άρπαξε την Υπατία έξω από την πόρτα του σπιτιού της αποκαλώντας την ειδωλολατρική μάγισσα και ιέρεια και την οδήγησε στην εκκλησία. Εκεί, όπως περιγράφουν αρχαίοι και σύγχρονοι ιστορικοί, ακολούθησαν σκηνές απερίγραπτης φρίκης. Σύμφωνα με τα όσα έγραψε εικοσιπέντε μόλις χρόνια μετά ο χριστιανός ιστορικός Σωκράτης ο Σχολαστικός “….μέσα στην εκκλησία τη γύμνωσαν εντελώς, της έσκισαν το δέρμα και έκοψαν τις σάρκες του σώματός της με κοφτερά κοχύλια μέχρι που ξεψύχησε …” Το συγγραφικό έργο της Υπατίας, της φωτισμένης φιλοσόφου που θεωρήθηκε ως η καλύτερη μαθηματικός του ελληνορωμαϊκού κόσμου, καταστράφηκε ολοκληρωτικά, όπως συμβαίνει σε όλους τους ολοκληρωτικούς πολέμους από τους νικητές.
Το μαρτυρικό τέλος της Υπατίας σηματοδοτεί και το τέλος μιας εποχής της ιστορίας της ανθρωπότητας. Το τέλος του αρχαίου κόσμου και την κατάρρευση του δουλοκτητικού συστήματος που γίνεται όμως πολύ αργά και κρατάει περισσότερο από 3 αιώνες. Ο μεσαιωνικός σκοταδισμός με ό,τι σημαίνει για το ελεύθερο πνεύμα, την ανεξιθρησκεία, την επιστήμη, την εξέλιξη του ανθρώπινου μυαλού πισωγυρίζει τον τροχό της ιστορίας για δέκα και παραπάνω αιώνες. Η βαρβαρότητα και η μισαλλοδοξία που πολέμησε με τη ζωή της και το έργο της η Υπατία δεν μπόρεσε δυστυχώς να αποφευχθεί. Είναι αντιδιαλεκτικό και μη επιστημονικό, όπως επισημαίνει ο Λένιν “να φαντάζεται κανείς ότι η παγκόσμια ιστορία τραβάει προς τα μπρος ομαλά και κανονικά, χωρίς να κάνει κάποια γιγάντια άλματα προς τα πίσω”. Αυτά βέβαια τα πισωγυρίσματα η ανθρωπότητα τα πληρώνει πάντα με πολύ αίμα, πολύ πόνο και πολύ δυστυχία. Γι αυτό και οι άνθρωποι εκείνοι που αντιστέκονται και πολεμούν ακόμα και δονκιχωτικά για την ομαλή εξέλιξη προς τα μπρος και το ανέβασμα του ανθρώπου σε ανώτερες βαθμίδες κοινωνικού εξανθρωπισμού δεν πρέπει να ξεχνιούνται. Είναι η προοδευτική μας κληρονομιά και παρακαταθήκη, η μαγιά εκείνη που σε ανύποπτο χρόνο θα χρησιμοποιηθεί για το άλμα προς τα μπρος.