Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να θαυμάζουμε τα Αναγεννησιακά αριστουργήματα της τέχνης. Υπάρχουν όμως και χίλια δυο ερωτήματα που έχουν μείνει αναπάντητα μέσα μας. Από το χαμόγελο της Τζιοκόντα μέχρι τη θλιμμένη Αφροδίτη του Μποτιτσέλι. Από την αυθάδεια του Τζιότο που τολμούσε να κάνει κακόγουστα αστεία με ευγενείς και βασιλιάδες μέχρι τον Σαβοναρόλα που κάλεσε και παρέδωσε στις φλόγες βιβλία, χαρτιά, πίνακες “απίστων”.
Το κλειδί για να απαντήσουμε τα ερωτήματα που γεννιούνται στο μυαλό μας όταν αντικρίζουμε την επαναστατική τέχνη της Αναγέννησης μας το δίνει ο Λάσλο Μακάι στο βιβλίο του “O κόσμος της Αναγέννησης. Το προοίμιο του καπιταλισμού στην Ευρώπη”. Ο Μακάι συνδέοντας διαρκώς την τέχνη με τη εμφάνιση και την ανάπτυξη της αστικής τάξης από τον 13ο μέχρι τον 15ο αιώνα αποκαλύπτει το πώς και το γιατί οι καλλιτέχνες εκείνης της εποχής μέσα από παλινωδίες, ίντριγκες, συμβιβασμούς, “ανίερες” συμμαχίες των τραπεζιτών, των εμπόρων, των πολιτικών και θρησκευτικών ηγετών της εποχής ζωγραφίζοντας είτε χριστιανούς αγίους είτε αρχαίους ειδωλολατρικούς θεούς εξέφραζαν τον νέο τρόπο σκέψης του αναγεννησιακού ανθρώπου.
Οι αστοί, δεν θέλουν πια να είναι οι ταπεινοί υπηρέτες των βασιλιάδων, των αυτοκρατόρων, των πριγκίπων ακόμη κι αν αμείβονταν πλουσιοπάροχα για την υποτέλειά τους με χρήματα και αξιώματα. Το ζωογονητικό στοιχείο για τον αστό είναι ο ελεύθερος ανταγωνισμός, η ελεύθερη κυκλοφορία του χρήματος και γι αυτό απαιτείται ένα κλίμα πολιτικής ελευθερίας. Σ αυτό το κλίμα οι αξίες που αναπτύσσονται, το καλό, το ωραίο, η αλήθεια είναι διαφορετικές. Οι αστοί θεωρούν ότι η τυραννία γεννά δουλοπρέπεια και καταπνίγει την αγάπη του καλού, του ωραίου, την πίστη στην πρόοδο, ακόμα και σε όσους θα είχαν τις υλικές προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο. Όλα αυτά δεν μπορεί παρά να εκφραστούνε και στην τέχνη.
Ο Τζιότο και ο Πιζάνο απεικονίζουν τον Αδάμ και την Εύα, που μέχρι τότε τους αναπαρίσταναν κάτω από τη μηλιά να φέρνουν στον κόσμο την αμαρτία, ως εργαζόμενα όντα. Στο γενεαλογικό δένδρο της ανθρωπότητας δεν αφήνουν χώρο για τους παπάδες και τους ιππότες αλλά για τους αγρότες που οργώνουν τη γη και τους χειροτέχνες που δουλεύουν στα υφαντουργεία. Η ζωγραφική, η γλυπτική, η αρχιτεκτονική βαδίζουν χέρι-χέρι με την ιατρική την αστρονομία και τις επιστήμες της εποχής. Οι αστοί διαμηνύουν πως όλα αυτά τους ανήκουν και θέλουν να τα διαθέτουν ελεύθερα προς όφελός τους και για ευχαρίστηση τους.
Οι κοινωνικές τάξεις συνεχώς αναμορφώνονται μέσα από ταξικές συγκρούσεις. Οι διαμάχες και οι πόλεμοι της εποχής διαμορφώνουν τη συνείδηση και τη συμπεριφορά όχι μόνο των αναπτυσσόμενων αστών αλλά και των αντιπάλων τους, των ευγενών, των βασιλιάδων και των αυτοκρατόρων που σταδιακά παρακμάζουν. Ο Πάπας εγκαταλείπει την Ρώμη και μετακομίζει στην Αβινιόν και από πάστορας των ψυχών γίνεται τραπεζίτης του κόσμου.
Κανένας δεν ομολόγησε τόσο ανοιχτά όσο ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής, γόνος της οικογένειας των Μεδίκων, των μεγαλύτερων τραπεζιτών της Ευρώπης, πως η πολιτική αποτελεί όπλο στον οικονομικό ανταγωνισμό. Στην πόλη των τραπεζιτών “στη Φλωρεντία είναι αδύνατο να ζεις πλούσια χωρίς να έχεις εξουσία”. Έτσι ο πλουσιότερος άρπαζε την εξουσία, ώστε με τη βοήθειά της να γίνει ακόμα πιο πλούσιος.
Και όλοι αυτοί οι εμπλεκόμενοι στις μάχες της εξουσίας βασιλιάδες, ευγενείς, θρησκευτικοί ηγέτες και επιχειρηματίες, γίνονταν χορηγοί και σπόνσορες των καλλιτεχνών. Καυχιόνταν ότι δούλευαν γι αυτούς οι καλύτεροι ζωγράφοι, γλύπτες και αρχιτέκτονες. Μπορούσαν να καυχιούνται με αριστουργήματα και όχι με ευτελή έργα.
Η τέχνη της Αναγέννησης οδήγησε τη φαντασία του θεατή πέρα από αυτό που βλέπει, τον ώθησε να κοιτάζει πέρα από το παιχνίδι των μυών την ίδια την ψυχή του ανθρώπου, να ανακαλύπτει στα εξωτερικά χαρακτηριστικά την προσωπικότητα, τη φευγαλέα διάθεση της ψυχής και το ήθος. “Εμείς οι ζωγράφοι¨ γράφει ο Αλμπέρτι “θέλουμε να ανακαλύψουμε τις κινήσεις της ψυχής μέσα από τις κινήσεις του σώματος, να τις μελετάμε παρατηρώντας τη φύση για να μιμούμαστε όσο δύσκολο κι αν είναι την πολύμορφη κίνηση της ψυχής”. Ποιας ψυχής, ποιας ελευθερίας, ποιας χαράς της ζωής, με ποιον τρόπο;
Το βιβλίο του Λ. Μακάι, απλά και κατανοητά βοηθάει τόσο τους ειδικούς, όσο και τους νεοφώτιστους να καταλάβουν το μυστήριο για το πώς η τέχνη της εποχής εκείνης εξέφρασε την γέννηση νέων ιδεών που δεν ανήκαν ούτε στο μεσαίωνα, ούτε στην Αρχαιότητα, αλλά εκφράζανε τον τρόπο σκέψης του αναγεννησιακού ανθρώπου και του υπέροχου καινούργιου κόσμου που αυτός δημιούργησε. Ο κόσμος της Αναγέννησης είναι αυτός που απελευθερώνοντας τις πιο δημιουργικές δυνάμεις της ανθρωπότητας έθεσε σε κίνηση τη σύγχρονη ιστορία.
Λάσλο Μακάι: “O κόσμος της Αναγέννησης. Το προοίμιο του καπιταλισμού στην Ευρώπη”.
Έκδοση: ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ