Ο Ουγκώ, ο μέγιστος αυτός πνευματικός δημιουργός, Γάλλος ποιητής, συγγραφέας, ζωγράφος, επαναστάτης του ρομαντισμού, ηγέτης των νεωτεριστικών τάσεων όλων των εκφάνσεων της τέχνης και πάνω απ΄ όλα προφήτης μιας ριζικά νέας κοινωνίας δεν μπορούσε παρά να είναι στρατευμένος στο πλευρό των ταπεινών και αδικημένων, των miserables αυτής της ζωής.
Καθώς από το 1849 ακόμα είναι σταθερά τοποθετημένος στο στρατόπεδο των δημοκρατικών καταδικάζοντας τις ανισότητες, πολεμώντας απ’ όλα τα μετερίζια τη φτώχεια και τα παράγωγά της, μετά την πτώση του αυτοκράτορα και την κήρυξη της δημοκρατίας τερματίζοντας την εικοσαετή αυτοεξορία του επιστρέφει στο Παρίσι για να πάρει μέρος στην άμυνα της πόλης. Κοινωνός των ιδανικών της κομμούνας αντιλαμβάνεται πολύ καθαρά ότι αυτός ο εμφύλιος είναι ένας “ταξικός πόλεμος”, ένας πόλεμος ανάμεσα στους βολεμένους που τα ‘χουν όλα και στους απόβλητους που δεν έχουν τίποτα. Και είναι φυσικό ο θυμός που γεννά η αδικία να φέρνει την αντίδραση ακόμα και τη βία. Γι αυτό και όταν γίνεται η πυρπόληση της βιβλιοθήκης του Λούβρου από τους εξεγερμένους ο Ουγκώ εκφράζει τη φρίκη του για την τεράστια αυτή καταστροφή, μπορεί όμως και εστιάζει το κακό εκεί που πραγματικά υπάρχει, στον βαθύτερο πυρήνα του. Αναδεικνύει τους ουσιαστικά ένοχους, που δεν είναι αυτοί που έβαλαν τη φωτιά, δεν είναι τα χέρια που κρατούσαν τα αναμμένα δαυλιά αλλά αυτοί που σκόπιμα άφησαν το λαό στο σκοτάδι της αμάθειας μακριά από τα φώτα του πολιτισμού. Αυτοί που του στέρησαν το βιβλίο, τη γνώση, την τέχνη, όλους τους θησαυρούς της ανθρώπινης νόησης, που ύψωσαν τοίχους και στεγανά για να μην μπορεί να τα φτάσει. Αυτοί που έχουν κάθε συμφέρον να μην μπαίνει το φως στον ανθρώπινο νου. Ο Ουγκώ φωνάζει πως η δύναμη αυτού που θέλει να σηκωθεί, να χαράξει δρόμους, να φέρει το καινούργιο έρχεται από τη γνώση που δίνουν τα γράμματα, οι επιστήμες, οι τέχνες, ο πολιτισμός που γεννήθηκε από το ανθρώπινο χέρι και μυαλό. Περνάει μέσα από τις βιβλιοθήκες, τα θέατρα, τα μουσεία, τα σχολεία, απ΄ όλα εκείνα τα κέντρα όπου μπορεί κάποιος να σκέφτεται, να μαθαίνει, να γίνεται καλύτερος.
Αυτά που σαν στοργικός γονιός απευθύνει στους κομμουνάρους ο Ουγκώ έχουν αξία διαχρονική και μεγαλύτερη ισχύ ειδικά γι αυτούς που θέλουν να πάρουν μέρος στην προσπάθεια για το ξεκόλλημα του τροχού της ιστορίας, στον αγώνα για τη δημιουργία του ανθρώπινου μέλλοντος με νέα, άφθαρτα υλικά. Είναι η γνώση που δίνει τη δύναμη της αποτελεσματικής δράσης, η γνώση που γίνεται μοχλός για το νομοτελειακό πέρασμα της ανθρωπότητας στην ανώτερη κοινωνική βαθμίδα της ιστορίας, σ’ αυτή που θα ανοίξει το δρόμο για την πραγματική ηθικοποίηση του ανθρώπου, για τον ουσιαστικό εξανθρωπισμό του.
Ποιανού το φταίξιμο;
Έκαψες τώρα την Βιβλιοθήκη;
-Ναι
Έβαλα φωτιά εκεί!
-Μα αυτό είναι ένα ανήκουστο έγκλημα!
Έγκλημα που διαπράχθηκε από σένα εναντίον
του ίδιου του εαυτού σου, άτιμε!
Μα μόλις σκότωσες την αχτίδα της ψυχής σου!
Είναι ο ίδιος ο πυρσός που μόλις έσβησες,
Είναι η περιουσία σου, ο θησαυρός σου,
η προίκα σου, η κληρονομία σου. (…)
Το βιβλίο, εχθρός του αφεντικού, είναι προς
όφελος σου.
Το βιβλίο πάντοτε τάχτηκε στο πλευρό σου. (…)
Όλο το ανθρώπινο πνεύμα, τόκαμες καπνό;
Έχεις ξεχάσει λοιπόν ότι ο απελευθερωτής σου
είναι το βιβλίο; Το βιβλίο βρίσκεται εκεί στα ύψη.
Λάμπει. Επειδή λάμπει και τους φωτίζει,
Καταργεί τη λαιμητόμο,τον πόλεμο, την πείνα
Φωνάζει, όχι πια σκλάβος και όχι πια παρίας.
Άνοιξε ένα βιβλίο.(…)
-Δεν ξέρω να διαβάζω.