Αφορμή για προβληματισμό η έκθεση των έργων της Λιουμπόβ Ποπόβα στη Μονή Λαζαριστών* . Μέσα από την πορεία που διήνυσε με τις αναζητήσεις της η Ποπόβα, η ‘αμαζόνα’ της ρωσικής πρωτοπορίας διαβάσαμε την προσπάθεια και την αγωνία, τις αναζητήσεις και τις υπερβολές, τις καινοτομίες και τα αδιέξοδα των καλλιτεχνών στις αρχές του 20ου αιώνα. Όταν η κοινωνία συγκλονίζεται από επαναστατικές ανατροπές, η τέχνη δεν είναι δυνατόν να μένει πίσω, και τα έργα της Λ. Ποπόβα αποτελούν τεκμήρια αυτής της αντίληψης.
Με τα έργα της η Λιουμπόβ Ποπόβα (1889-1924), που έφυγε από τη ζωή μόλις στα 35 της, μοιάζει σα να βιαζόταν να προλάβει να διδαχθεί από το παλιό, να κατανοήσει το παρόν και να προδιαγράψει το μέλλον στην τέχνη. Ξεκινάει με ένα μολύβι και ένα χαρτί και σκιτσάρει με αδρό τρόπο θέματα από τη φύση. Εντυπωσιάζεται στα σπουδαστικά της χρόνια από τον εμπρεσιονισμό και το σεζανισμό και σύντομα εντάσσει στα έργα της τις τεχνικές του φωβισμού (fauve =αγρίμι) καθ’ όσον έκρυβε μέσα στην ψυχή της το αγρίμι, που δε γνώριζε συμβιβασμούς. Τι να συμβιβάσει άλλωστε ο καλλιτέχνης την εποχή εκείνη που μύριζε το μπαρούτι της επανάστασης και οι ανατροπές στην τέχνη τρέχανε πιο μπροστά κι από τα γεγονότα;
Δε διστάζει η Ποπόβα να αλλάζει διαρκώς στα έργα της τη φόρμα, το χρώμα και το χώρο. Αν θεωρήσουμε ότι ο κυβισμός εμφανίστηκε στη Γαλλία με τις“δεσποινίδες της Αβινιόν” του Πικάσο που δημιουργήθηκαν το 1907 και εξετέθησαν στο κοινό το 1916, η Ποπόβα το χειμώνα του 2012 στο Παρίσι μελετά τα έργα των μεγάλων ζωγράφων του παρελθόντος και επιστρέφοντας στη Ρωσία το 1914 προσπαθεί να ενώσει τις αρχές του κυβισμού και του φουτουρισμού. Ήταν η εποχή που ο όρος “Κυβοφουτουρισμός” είχε αρχίσει να εξαπλώνεται στη Ρωσία. Προσπαθεί με τη βοήθεια επαναλαμβανόμενων μοτίβων και δυναμικών μορφών να απεικονίσει στα έργα της την αίσθηση της ταχύτητας, εισάγει στην επιφάνεια του πίνακα μεμονωμένα γράμματα και δημιουργεί δυναμικές συνθέσεις. Από το 1916 η Ποπόβα, όταν ο Κ. Μαλέβιτς έχει ήδη προτείνει την Σουπρεματική θεωρία του, περνά με βεβαιότητα από τον Κυβοφουτουρισμό στη μη αντικειμενικότητα. Εντάσσεται στην ομάδα “Supremus” χωρίς όμως ο Σουπρεματισμός να ριζώσει σαν θεωρία στα έργα της.
Στα συνεταιριστικά εργαστήρια λαϊκής τέχνης Βέρμποβκα δημιουργεί μια σειρά από λινογραφίες και στη συνέχεια οδηγείται σε μια σειρά έργων στο “χώρο-δυναμικών κατασκευών” και στη συνέχεια στο σχεδιασμό και την παραγωγική τέχνη. Αφιερώνει τις δημιουργικές της ικανότητες στο σχεδιασμό αντικειμένων καθημερινής χρήσης για τις μάζες λέγοντας ότι “ο νέος μας στόχος είναι η οργάνωση του υλικού περιβάλλοντος, δηλαδή της σύγχρονης βιομηχανικής παραγωγής, όλη δε η ενεργή καλλιτεχνική δημιουργικότητα πρέπει να κατευθύνεται προς την επίτευξη αυτού του στόχου”. Σχεδιάζει αφίσες που χρησιμεύουν στην διάδοση των ιδεών της σοσιαλιστικής επανάστασης. Από το Δεκέμβρη του 1921 μέχρι το θάνατό της σχεδιάζει θεατρικά σκηνικά και κοστούμια, αφίσες, γραφιστικά σχέδια και υφάσματα, ενώ συγχρόνως δίδασκε και ανέπτυσσε νέες ιδέες και προσεγγίσεις που θα μπορούσαν εντέλει να έχουν αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή του νέου σοσιαλιστικού κράτους. Λαμβάνοντας υπόψη μας τη σύντομη ζωή της, ο όγκος του έργου της υπήρξε τεράστιος. Στην κατασκευή σχεδίων για πρακτικές χρήσεις συνδυάζει χρώματα και φόρμες με τον ίδιο τρόπο που το έπραττε στα ζωγραφικά της έργα. Σαν υπεύθυνη για τη διδασκαλία της επιστήμης των χρωμάτων στα Ανώτερα Καλλιτεχνικά και Τεχνικά Εργαστήρια της Μόσχας βοηθά με τη γνώση και το ταλέντο της τους φοιτητές.
Η Ποπόβα αποκτά τεράστια εμπειρία με το θέατρο της επανάστασης. Για την παραγωγή του θεατρικού “Γη σε αναβρασμό” προχωρεί στη δημιουργία ενός σκηνικού εξ ολοκλήρου απαρτιζόμενου από αντικείμενα της καθημερινής ζωής. Χρησιμοποιεί επαναστατικά συνθήματα όπως το “Ελευθερία, ισότητα, Αδελφότητα” αλλά και άλλα που αναφέρονται στην εκβιομηχάνιση, στην παραγωγή, στη νέα πραγματικότητα που διαμορφωνόταν στις αρχές της δεκαετίας του 1920.
Φτάνοντας στις σημερινές αναζητήσεις.
“Διαβάζοντας” την πορεία της Ποπόβα δεν μπορούμε παρά να κάνουμε κάποιους συνειρμούς με τις σημερινές εικαστικές ανησυχίες. Ας αναλογιστούμε πως στην τέχνη, όπως και στη ζωή δεν υπάρχει παρθενογένεση. Οι δημιουργοί που ονειρεύονται φυγόπονες καινοτομίες δεν καταφέρνουν να φτάσουν μακρυά ακόμη κι όταν οι σκοπιμότητες του σύγχρονου μάρκετινγκ τις ευνοούν. Κάποιοι καλλιτέχνες, επηρεασμένοι από τις αντιλήψεις της κυρίαρχης ιδεολογίας της αστικής τάξης δημιουργούν έργα που καθρεφτίζουν την παρακμή του κοινωνικού μας συστήματος. Αναδεικνύονται με γνώμονα την αυτοπροβολή μέσω του εντυπωσιασμού επιδιώκοντας το ατομικό όφελος ενώ στην αντίπερα όχθη πορεύονται καλλιτέχνες πάνω στα χνάρια που χάραξε η ιστορία της κοινωνίας και της τέχνης, συμπάσχοντας και συμπορευόμενοι με όσους αγωνίζονται.
Κι αυτά καθρεφτίζονται στην πρόσφατη Μπιενάλε 2019 της Βενετίας όπου παρουσιάστηκαν πρωτότυπες υλικές κατασκευές και δεν απουσίασαν έργα με εργαλεία της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας. Κίνηση και ήχος, το προγραμματισμένα “τυχαίο” και συχνά ακατανόητο δε λείπουν. Αναφερόμενοι σε κάποιες συνεντεύξεις καλλιτεχνών που πήραν μέρος στη διεθνή έκθεση ακούσαμε να μιλάνε για το σκεπτικό που κρύβεται μέσα στις δημιουργίες τους. Διαφορετικές απόψεις τόσες όσες και οι δημιουργοί χωρίς πρωτοτυπία με κάποιες από αυτές να αναδύουν τη μούχλα του παλιού που προσπαθεί να κρυφτεί πίσω από το καινούργιο και μοντέρνο. Όλες κινούμενες σε δύο άξονες, στον άξονα της χρησιμοποίησης των δεξιοτήτων και των καινοτομιών τους, όπου η τέχνη είναι αυτοσκοπός και στον άξονα της αντανάκλασης των σημερινών κοινωνικών προβλημάτων. Αν εξαιρέσει κανείς τα ψηφιακά έργα που απηχούν τις σημερινές δυνατότητες της τεχνολογίας, δεν υπάρχει κάτι νέο που να μην είχε χρησιμοποιηθεί στην αρχή της ρωσικής πρωτοπορίας.
Παρόμοιες σκέψεις και ανάμικτα αισθήματα προκαλούν και τα δρώμενα, όπου άνθρωποι κινούνται σε σκηνικά της καθημερινότητας ή της φαντασίας. Η τέχνη επομένως συνεχίζει και σήμερα να βρίσκεται στο ίδιο αδιέξοδο που είχε καταλήξει προς τα μέσα της δεκαετίας του 1920 στην εποχή της Λ. Ποπόβα. Πόσο μακρυά πήγε η τέχνη από τότε που παρουσίασε ο Κ. Μαλέβιτς το ελάχιστο της μορφής στο έργο του “το μαύρο τετράγωνο σε άσπρο φόντο”, που προκάλεσε σοκ όχι μόνο στο κοινό αλλά και στους κριτικούς που έλεγαν: «Χάθηκε ό,τι αγαπήσαμε. Είμαστε σε μια έρημο. Έχουμε μπροστά μας μόνο ένα μαύρο τετράγωνο σε άσπρο φόντο!» για να φτάσει τελικά στο εντελώς ανεικονικό, όπου και το χρώμα έχει εξαλειφθεί αλλά και η μορφή έχει εκμηδενιστεί με τη μετατροπή του σχήματος σε ένα αδιόρατο περίγραμμα με μολύβι, στη σειρά “λευκό πάνω σε λευκό”, με την οποία και ολοκληρώνεται o σουπρεματισμός ομολογώντας το αδιέξοδο στο οποίο είχε φτάσει η ζωγραφική της καθαρής αίσθησης αλλά και η ιδεαλιστική κοσμοαντίληψη που εμπεριείχε.
Χαιρετίζοντας την υπεροχή της μορφής απέναντι στο περιεχόμενο ο Δαβίδ Μπουρλιούκ δήλωνε“ Σήμερα έχουμε τέχνη. Χτες ήταν μέσο, σήμερα έχει γίνει σκοπός. Άρχισε να υπάρχει για τον εαυτό της”. Όταν η τέχνη στρέφεται μόνο στον εσωτερικό κόσμο, τη διαίσθηση και το υποσυνείδητο φτάνοντας μέχρι την ακραία θέση “ο κόσμος είναι το αίσθημά μας” και από μέσο γνώσης του κοινωνικού γίγνεσθαι και οργάνωσής του μετατρέπεται σε αυτοσκοπό δε γίνεται παρά να εγκλωβιστεί στις ίδιες της τις αντιφάσεις. Σήμερα η τέχνη βρίσκεται μπροστά στο ίδιο αδιέξοδο που βρίσκεται και η ίδια η κοινωνία: Τα υλικά μέσα αυξάνονται, η γνώση και η εμπειρία υπάρχουν αλλά οι αντιφάσεις μεγαλώνουν και τα προβλήματα περιπλέκονται.
Για να περάσει πραγματικά μέσα στο μεδούλι μας η επαναστατική πορεία της Λ. Ποπόβα, η ταχύτητα με την οποία αφομοίωνε και δημιουργικά ανέπτυσσε τις ιδέες των καλλιτεχνικών κινημάτων της εποχής της, δεν έχουμε παρά να την παρακολουθήσουμε σε συνάρτηση με την επαναστατικότητα της εποχής της και της καρδιάς μας. Και ποτέ να μη ξεχνάμε ότι τα αδιέξοδα είναι οι μήτρες που γεννούν το καινούργιο. Από τα αδιέξοδα της Ρωσικής Πρωτοπορίας γεννήθηκε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, ο οποίος δεν έδωσε τα ανώτερα δείγματα της δύναμής του ούτε ολοκλήρωσε την πορεία του όπως δεν ολοκλήρωσε την πορεία του ούτε και το κοινωνικό σύστημα που τον γέννησε. Μέλλει να δούμε με ποιους τρόπους η τέχνη θα μορφοποιήσει το νέο περιεχόμενο της ζωής που σίγουρα θα προκύψει από τη δύσκολη κυοφορία της εποχής μας ..
* MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη,
‘Λιουμπόβ Ποπόβα. Φόρμα. Χρώμα. Χώρος’