Θα ήταν κοινός τόπος να προσπαθήσουμε να αποδείξουμε ότι ο Αλβέρτος Αϊνστάιν ανήκει στους πρωτοπόρους εκείνους επιστήμονες που με το έργο τους σημάδεψαν την πορεία της ανθρωπότητας. Θ άξιζε όμως να βγάλουμε κάποια επίκαιρα συμπεράσματα ρίχνοντας φως στην δράση του Αϊνστάιν συσχετίζοντάς την με τα δραματικά γεγονότα που συγκλόνισαν τον 20ο αιώνα.
Γεννημένος στις 14 Μάρτη του 1879 ο Αλβέρτος αναπτύσσει ένα ενδιαφέρον για τη μουσική που γίνεται στα εφηβικά του χρόνια πάθος. Ξεκίνησε μαθήματα βιολιού σε ηλικία 5 ετών και παίζει βιολί σε κουαρτέτα εγχόρδων για όλη την υπόλοιπη ζωή του. Θεωρούσε την μουσική του Μότσαρτ σαν αντανάκλαση της εσωτερικής ομορφιάς του ίδιου του σύμπαντος. Τα καλλιτεχνικά του αισθήματα κάθε άλλο παρά αντιστρατεύονται τις επιστημονικές του ανησυχίες. Σε ηλικία 21 ετών δείχνοντας μεγάλο ενδιαφέρον για τα θεωρητικά μαθήματα της Φυσικής αποφοιτά από το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης.
Το 1905 που ονομάστηκε «έτος θαύμα» για τον Αϊνστάιν δημοσίευσε την πέμπτη εργασία του, η οποία περιελάμβανε μια προσθήκη στην Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας που είχε ήδη αναπτύξει. Η νέα σχέση μεταξύ ενέργειας και μάζας, η οποία τελικά γέννησε την πιο διάσημη εξίσωση στον κόσμο: E = mc2.
Δεν ήταν όμως ο ίδιος ο Αϊνστάιν που απέδειξε πειραματικά τη θεωρία του αλλά ο Σερ Άρθουρ Έντινγκτον, ο οποίος εκτέλεσε το πείραμα κατά τη διάρκεια μιας ολικής ηλιακής έκλειψης το 1919, αποδεικνύοντας ότι ο Αϊνστάιν είχε δίκιο και κάνοντας τον διάσημο μέσα σε μια μόνο νύχτα. Ο Αϊνστάιν είχε δίκιο, τα άστρα κοντά στον ήλιο κατά τη στιγμή της έκλειψης θα εμφανίζονταν σε μια ελαφρώς διαφορετική θέση από το κανονικό, επειδή η βαρύτητα του ήλιου θα παραμόρφωνε τον χωροχρόνο γύρω τους.
Δύο δεκαετίες μετά, το 1921, απονέμεται στον Αϊνστάιν το Νόμπελ Φυσικής «για τις υπηρεσίες του στη Θεωρητική Φυσική και ειδικότερα για την ανακάλυψη του νόμου του φωτοηλεκτρικού φαινομένου», που μετέτρεψε τον τρόπο με τον οποίον οι φυσικοί κατανοούν τη συμπεριφορά του φωτός και, εν τέλει, το σύμπαν.
Η ειδική θεωρία της σχετικότητας σήμερα αποτελεί μια από τις πιο επιβεβαιωμένες θεωρίες, με δεκάδες προβλέψεις που διαπιστώθηκαν πέραν κάθε αμφιβολίας τόσο στους επιταχυντές υποατομικών σωματιδίων, όσο και στο χώρο της αστρονομίας και της αστροφυσικής. Μας έδωσε μια ευρύτερη αντίληψη για τον κόσμο, που περιλαμβάνει τη νευτώνεια μηχανική σαν ειδική περίπτωση όταν οι ταχύτητες των σωμάτων είναι σημαντικά μικρότερες από την ταχύτητα του φωτός. Η ίδια η ειδική θεωρία είναι υποπερίπτωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας, που ο Αϊνστάιν δημοσίευσε αργότερα δίνοντάς μας μια ακόμα πληρέστερη εικόνα του κόσμου.
Η εβραϊκή του όμως καταγωγή τον εμποδίζει να αναλάβει στην Γερμανία ακαδημαϊκό πόστο, καθώς το 1933 ο Χίτλερ και η Ναζιστική κυβέρνηση παίρνοντας την εξουσία ψηφίζουν νόμο, με τον οποίο εμποδίζονταν οι Εβραίοι να έχουν δημόσια αξιώματα. Ο Αϊνστάιν αναγκάζεται να μεταναστεύει στις ΗΠΑ, όπου και του προσφέρεται μια θέση στο Πανεπιστήμιο του Princeton. Δύο χρόνια αργότερα, ο Αϊνστάιν κάνει αίτηση για την αμερικανική υπηκοότητα, που τελικά του απονέμεται το 1940.
Στην Αμερική ο Αϊνστάιν είχε επίγνωση του ότι η Γερμανία σκόπευε να χρησιμοποιήσει πυρηνική ενέργεια για να κατασκευάσει ατομική βόμβα. Και λίγο πριν ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ανησυχώντας για τις συνέπειες που θα υπήρχαν για την ανθρωπότητα αν οι δυνάμεις του άξονα έπαιρναν προβάδισμα στην πυρηνική τεχνολογία, έστειλε μια επιστολή προς τον Πρόεδρο Ρούσβελτ με την οποία του επεσήμανε ότι η Γερμανία είχε ήδη ολοκληρώσει την αγορά ουρανίου από τα ορυχεία της Τσεχοσλοβακίας και τον προειδοποίησε για τον κίνδυνο μιας μαζικής πυρηνικής αλυσιδωτής αντίδρασης που περιλάμβανε την χρήση ουρανίου και η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει στην κατασκευή μιας «εξαιρετικά ισχυρής βόμβας νέου τύπου – της ατομικής βόμβας». Αργότερα συναντήθηκε με τον ίδιον τον Πρόεδρο, πρόσωπο με πρόσωπο για να συζητήσουν τις προοπτικές μιας πυρηνικής βόμβας με περισσότερες λεπτομέρειες.
Δύο χρόνια αργότερα, και μετά από πολλές επιστολές από τον Αϊνστάιν, οι ΗΠΑ εκπόνησαν το «Σχέδιο Μανχάταν», το σχέδιο της Αμερικής να κατασκευάσει το πιο καταστροφικό όπλο όλων των εποχών. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν αρνήθηκε να εργαστεί για το «Σχέδιο Μανχάταν» και οι επιστήμονες που συμμετείχαν σ’ αυτό απαγορευόταν να έρθουν σε επαφή μαζί του. Στις 6 Αυγούστου του 1945, όταν η Ιαπνωία ήταν ήδη έτοιμη να παραδοθεί η ατομική βόμβα έπεσε στη Χιροσίμα και τρεις μέρες αργότερα στο Ναγκασάκι. Η εποχή των ψευδαισθήσεων ότι δηλαδή υπάρχουν καλοί και κακοί καπιταλιστές πήρε τέλος.
Ο Α. Αϊνστάιν ωστόσο είπε: “Η βόμβα ρίχτηκε μόνο και μόνο για να τελειώσει ο πόλεμος πριν από την επέμβαση της Ρωσίας”. Και ο Ντουάιτ Αϊζενχάουερ συμπλήρωνε: “Οι Ιάπωνες ετοιμάζονταν να παραδοθούν και δεν ήταν ανάγκη να τους βομβαρδίσουμε μ’ αυτό το φοβερό πράγμα”. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τρούμαν διέταξε το βομβαρδισμό για να “προειδοποιήσει” την Σοβιετική Ένωση διαπράττοντας δύο φοβερά εγκλήματα, όχι για να επιταχύνει τη λήξη του πολέμου με την Ιαπωνία, αλλά για σαφή προειδοποίηση προς τη Σοβιετική Ενωση, για τη “δοκιμή” του φοβερού όπλου και την προβολή της υπεροχής και υπεροπλίας των ΗΠΑ.
Δεν ήταν μόνο πρωτοπόρος επιστήμονας ο Α. Αϊνστάιν. Επειδή ήταν ο ίδιος θύμα του αντισημιτισμού, ήταν ένθερμος υποστηρικτής των πολιτικών δικαιωμάτων και ένθερμος πολέμιος του ρατσισμού. Με το κύρος που διέθετε σε παγκόσμια κλίμακα στήριξε και την μάχη των διεθνών ταξιαρχιών στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Στις ΗΠΑ υποστήριξε δημόσια την Εθνική Ένωση για την Πρόοδο της Εγχρώμων. Πίστευε πως η Ευρώπη θα μπορούσε να αποφύγει να είναι ένα φρενοκομείο εθνικισμών. «Ο εθνικισμός είναι η ιλαρά της ανθρωπότητας», έλεγε,
Λίγα χρόνια μετά τη βράβευσή του με το Νόμπελ Φυσικής το 1921 για τις εργασίες του στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο κατήγγειλε και τις διώξεις των Ελλήνων κομμουνιστών με βάση το “Ιδιώνυμο” του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ήταν τότε που το Σπουδαστικό της Ασφάλειας, οι χαφιέδες,τα φασιστοειδή και οι παρακρατικοί αλώνιζαν τις σχολές και τον Μάρτη του 1929, όταν πέντε φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών αποβάλλονται διά παντός από το Ίδρυμα «διά την εν γένει κομμουνιστικήν δράσιν των» κατήγγειλε το γεγονός. Ο «Ριζοσπάστης» δημοσίευσε στις 23/3/1929 δύο επιστολές διαμαρτυρίας του Αϊνστάιν στον Ελευθέριο Βενιζέλο και στη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου Αθηνών, με τις οποίες ζητά την επανεγγραφή των φοιτητών και απαιτεί την ελευθερία στην εκδήλωση των σκέψεων ανάμεσα στους φοιτητές.
Έχει πλήρη συνείδηση ο Αϊνστάιν για τις κοινωνικές συγκρούσεις της εποχής και με το θρυλικό δοκίμιό του «Why socialism», καταδικάζει τον καπιταλισμό, συμφωνεί σε μεγάλο βαθμό με τη μαρξιστική ανάλυση του καπιταλιστικού συστήματος, καταγγέλλει την εκμετάλλευση, τον πλούτο στους λίγους, την ανεργία και βέβαια τη χυδαιότητα της χειραγώγησης της κοινής γνώμης.
Έγραφε τότε: «Μια σχεδιασμένη οικονομία, που ρυθμίζει την παραγωγή στην ανάγκη της κοινότητας, θα μοίραζε την εργασία που πρέπει να πραγματοποιηθεί ανάμεσα σε όλους που είναι σε θέση να εργαστούν και θα εγγυόταν σε κάθε άνδρα, σε κάθε γυναίκα και σε κάθε παιδί τα μέσα της ζωής. Η μόρφωση θα είχε στόχο, επιπροσθέτως προς την προαγωγή των φυσικών τους ικανοτήτων, τα άτομα να αναπτύξουν ένα αίσθημα ευθύνης για τους συνανθρώπους, αντί για την εξύμνηση της δύναμης και της επιτυχίας, στην τωρινή κοινωνία μας». Τόνιζε: «Δεν αποκλείεται η εξέλιξη της κοινωνίας του μέλλοντος να βρίσκεται στην κατεύθυνση που δείχνει ο κομμουνισμός». «Θεωρώ τις ταξικές διαφορές αντίθετες προς τη δικαιοσύνη και ότι σε τελευταία ανάλυση βασίζονται στη βία», έγραφε το 1931.
Για τον Αϊνστάιν ήταν φανερό ότι «τα δεινά και οι ανισότητες του καπιταλισμού δεν εξαλείφονται και δεν διορθώνονται στο πλαίσιο της καπιταλιστικής τάξης. Απαιτούν την αναδιοργάνωση της κοινωνίας πάνω σε νέες, σοσιαλιστικές βάσεις». Οι πανανθρώπινες απόψεις, οι αγώνες για την ειρήνη της ανθρωπότητας και η αντικαπιταλιστική δράση αυτού του μεγάλου πρωτοπόρου επιστήμονα μας οδηγούν σε ένα χρήσιμο για την εποχή μας συμπέρασμα:
Η επιστήμη και η τεχνολογία είναι εργαλεία που από μόνα τους δεν θα οδηγήσουν την ανθρωπότητα στην ευημερία. Είναι εργαλεία που θέτουν σε κίνδυνο την ανθρωπότητα όσο αυτά βρίσκονται στα χέρια των διαχειριστών της εξουσίας του κεφαλαίου. . Διότι “δεν ιδρώνει το αυτί των καπιταλιστών” από τις καταγγελίες των επιστημόνων ακόμη κι αν αυτές επιβεβαιώνουν στην πράξη αυτό που έλεγε ο Μαρξ, ότι δηλαδή “η πρόοδος στον καπιταλισμό μοιάζει με το ειδωλολατρικό τέρας που δεν ήθελε να πιει νέκταρ αλλιώτικα, παρά μόνο μέσα σε κρανία σκοτωμένων”.
Ο Αϊνστάιν πολύ γρήγορα και με πολύ επώδυνο τρόπο το είχε καταλάβει αυτό. Ούτε η επιστήμη ούτε η τεχνολογία μπορούν να είναι ουδέτερες στον σκληρά ταξικό κόσμο του κοινωνικού συστήματος, στον οποίο ζούμε. Σ΄ένα γράμμα του μάλιστα σε Ιάπωνες μαθητές παίρνοντας το βάρος της ευθύνης του για το ότι επέτρεψαν οι επιστήμονες του καιρού του να χρησιμοποιηθούν τα επιτεύγματά τους με τόσο καταστροφικό για την ανθρωπότητα τρόπο, κατέληξε “… με την πίστη πως το πνεύμα της αδελφικής συνεννόησης πρέπει να αντικαταστήσει το φόβο και το μίσος ανάμεσα στους λαούς και στους ανθρώπους, εγώ ένας γέρος άνθρωπος, σας χαιρετώ από μακριά και ελπίζω πως η γενιά σας κάποτε θα τοποθετήσει τη δική μου στην ντροπή”.
Για να ξεπλυθεί όμως η ντροπή και για να ξαναγίνει η επιστήμη αθώα, όπως πραγματικά είναι, η ανθρωπότητα πρέπει να κάνει ένα γιγάντιο βήμα προς τα μπρος . Να αποφασίσει και να κάνει πράξη πως ό,τι ωραίο και σημαντικό παράγουν τα μυαλά και τα χέρια των ανθρώπων του πνεύματος και της εργασίας ανήκει στους ίδιους και πρέπει να μπαίνει στη δούλεψη της ζωής, της προόδου και της ευτυχίας όλων των ανθρώπων, όπου γης.